4-mavzu. Mehnatning usul va uslublarini takomillashtirish hamda ularni joriy qilishni tashkil etish

4-mavzu.MEHNATNING USUL VA USLUBLARINI TAKOMILLASHTIRISH HAMDA ULARNI JORIY qilISHNI TASHKIL ETISH


4.1. Ilg‘orlar tajribasini o‘rganish, umumlashtirish va keng yoyish

Ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonalarida mehnatni tashkil etish samaradorligini oshirishning eng muhim yo‘nalishlaridan biri ilg‘orlar tajribasini o‘rganish, tahlil etish, umumlashtirish va boshqa xodimlarga ularni o‘qitib - o‘rgatishdir. SHu munosabat bilan etakchi jamoa korxonalaridagi namuna bo‘ladigan yangi va ilg‘or tajriba boshqa barcha tashkilot va muassasalarga tarqatilishi lozim. Ammo bunda ko‘r-ko‘rona ish qilish yaramaydi. Dastlab to‘plangan ilg‘orlar tajribalarini puxta o‘rganish, ulardan eng muhimlarini va shu tarmoqqa eng munosib bo‘lganlarini tanlab olib, yoyish lozim. Ma’lumki, texnika taraqqiyoti darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, undan samarali foydalanishda ishchilar qiladigan mehnat shu qadar muhim rol o‘ynaydi. Xolbuki, zarur mehnat usullarini va uslublarini egallamagan ishchining qo‘lidagi murakkab va yuqori unumli avtomatik liniyalar ko‘p vaqt bekor turib qoladi.
Iqtisodchi olimlarning hisoblariga ko‘ra, ishlab chiqarish korxonalaridagi barcha xodimlarning ilg‘or mehnat tajribasini o‘zlashtirishi mehnat unumdorligini 20-25% gacha ko‘tarishga imkon beradi. O‘zbekiston Respublikasining to‘qimachilik sanoati sohasidagi korxonalarida eng ilg‘or mehnat usuli va uslublarini aniqlab,har tomonlama o‘rganib, amaliyotga joriy etish natijasida xodimlarning mehnat unumdorligi 10-12% oshiriladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida O‘zbekiston xalqi makro va mikro iqtisodiyotga tegishli, ayniqsa, ishlab chiqarish korxonalarida xo‘jalikni yuritish, undagi xodimlarning mehnatini tashkil etish va boshqarish sohalarida sezilarli tajriba to‘plamoqdalar. Har bir mamlakatda ilg‘or ishlab chiqarish tajribasi umumxalq boyliklaridan biri bo‘lib, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish samaradorligining bitmas-tuganmas manbai hisoblanadi. Bozor munosabatlariga to‘la o‘tgan va iqtisodiy hamda moddiy rag‘batlantirish yaxshi yo‘lga qo‘yilgan (davlat yoki nodavlat korxonaligidan qat’i nazar) xo‘jaliklarda shaxsiy, jamoa, va ijtimoiy manfaatlar bir-biriga zid kelmaydi, balki ularning garmonik qo‘shilishlari uchun imkoniyat yaratiladi. Bu esa xodimlarni o‘z tajribalarini bir-birlari bilan o‘rtoqlashishga, eng yaxshilaridan respublika ko‘lamida foydalanishga chorlaydi.
Ilg‘orlar tajribasi bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir jamoaning mulki bo‘lishi bilan birga, O‘zbekiston Respublikasining umumiy taraqqiyotini olg‘a suruvchi g‘oyat muhim kuchdir, kishi va jamiyat iqtisodiy va ma’naviy o‘sishining bitmas-tuganmas zahirasidir. Ilg‘orlar tajribasi asosida aniq vazifalarni hal etish jarayonida borib-borib bir-biriga o‘xshash asosiy ishlarni bajaruvchi boshqa xodimlar va jamoalarning bilim va malakalari baravarlashadi. Ko‘pchilik mehnatkashlarning bilim darajasi oshib, amaliy ish qila bilish va mehnatga yangicha munosabatda bo‘lish jihatidan ilg‘orlarga tenglashar ekan, yangi ilg‘or tajriba vujudga kelishi uchun ob’ektiv ravishda imkon tug‘iladi, yangi ilg‘or tajriba amaliy ahamit kasb etgan bir paytda, boshqalar o‘z ish natijalarini yana o‘shanga tenglashtirishga intiladi. Bunda xos zanjirli reaksiya paydo bo‘ladi, ilg‘or tajriba ketidan yuksakroq, yanada samaradorliroq tajriba vujudga kelaveradi. O‘z mehnat natijalarini ilg‘or xodimlar va jamoalar erishgan natijalarga baravarlashtirishga, keyinchalik undan ham o‘tib ketishga intilish, shu joyning o‘zida yoki boshqa joyda yangi ilg‘or tajribaning vujudga kelishiga to‘rtki bo‘ladi. Ilg‘or ish uslublarining, ish tajribalarining ahamiyati to‘g‘risida sohibqironimiz Amir Temurning g‘oyalarini eslatib o‘tish o‘ta o‘rinlidir: «Tajribamda ko‘rilgankim, ishbilarmon, mardlik va shijoat sohibi, azmi qa’tiy tadbirkor va hushyor bir kishi ming-minglab tadbirsiz, loqayd kishilardan yaxshidir. CHunki tajribali bir kishi ming kishiga ish buyuradi».
Ma’lumki, korxonadagi mavjud bo‘lgan ilg‘or ishlab chiqarish tajribalari mehnat usul va uslublarining o‘zgarishida, mehnatni rejalashtirish, uni tashkil etishni yaxshilashda, mavjud jihozlar, mashinalar, mexanizatsiya vositalari va texnologik jarayonlarni, ishlab chiqarishni boshqarish uslublarini takomillashtirishda, iqtisodiy ko‘rsatkichlarni yaxshilashda o‘zining aniq ifodasini topadi. Bundan tashqari, ilg‘or tajriba ayrim yangilik yaratuvchilarning, ixtirochilarning ishini takomillashtirish to‘g‘risidagi taklifida ham ifodalanishi mumkin. Bunga misol tariqasida mahsulot sifatini yaxshilash, xom ashyolarni tejash yuzasidan makroiqtisodiyotning turli tarmoqlaridagi ko‘pgina ilg‘or korxonalar umumiylashtirgan tajribani keltirsa bo‘ladi.
SHuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarish, mehnat jarayonlarini o‘rganish hamda ularni yanada takomillashtirish – bu, ob’ektiv jarayondir. Sababi, eng takomillashgan, mukammallashgan va nihoyat, eng samarali mehnat uslublari yoki bo‘lmasa operatsiyaning u yoki bu elementlarini (usul, harakat, qimirlashlarni) bajarish usullari, ishlab chiqarish, texnika, texnologik, psixofiziologik va boshqa bir qancha tashqi va ichki omillarga, xodimga bog‘liq yoki bog‘liq bo‘lmagan hamda to‘xtovsiz o‘zgarib turadigan ko‘pdan-ko‘p omillar ta’siri natijasida ma’lum vaqt o‘tishi bilan yoki takomillashadi, eng samarali va foydali bo‘ladi yoki bo‘lmasa, eskiradi, yangisi bilan almashtiriladi va takomillashtiriladi.
Undan tashqari, ishlab chiqarish ilg‘orlarining ko‘p yillik ish tajribalarini o‘rganish va ularni kuzatish shuni ko‘rsatadiki, hatto bir turdagi ish yoki xizmat eng yaxshi va ilg‘or hamda tajribali xodimlar tomonidan bajarilganda ham, ish vaqti sarflarining miqdori bo‘yicha ham, tayyorlangan mahsulot yoki ko‘rsatilgan xizmatning sifati, xom ashyolar bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘rsatgichlari ham har xil bo‘ladi. Bunday holatning asosiy sabablaridan biri, avvalo, hatto, bir turdagi operatsiyani bajarishda qo‘llanilayotgan ayrim mehnat usullari va harakatlari bir xil tartibda bajarilmaydi. Ular har xil yo‘llar va tartiblar bilan ado etiladi, mehnat usullari va boshqa elementlarining ketma-ket va birga qo‘shib bajarilishi ham har xil bo‘ladi. Va nihoyat, ishlab chiqarish va mehnat jarayonlarini boshqarish tezligi (intensivligi), jihozlarning ishlash tartiblari ham bir-birlaridan far= qiladi.
Ko‘pgina ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalarining tajribasi shuni ko‘rsatadiki, ilg‘or tajribani o‘rganish, umumlashtirish, joriy qilish va yoyish uch davrga bo‘lib amalga oshirilgani ma’qul. Bu davrlar: 1) ilg‘or tajribani har tomonlama o‘rganish; 2) ilg‘or tajribani umumlashtirish, uni joriy qilishning tashkiliy-texnik tadbirlarini ishlab chiqish hamda zarur tayyorgarlik va tashkiliy ishlarni olib borish; 3) ilg‘or tajribani amaliyotga joriy qilishdan iborat.
Ilg‘or tajribani kompleks o‘rganishdan iborat bo‘lgan birinchi davrda, avvalo, o‘rganish ob’ekti tanlanadi, so‘ngra ketma-ket mehnatning ilg‘or usul va uslublari tahlil qilinadi, samarali mehnat jarayoni, yangi ish joylarini tashkil etish loyihalashtiriladi.
Ilg‘or tajribani muvaffaqiyatli o‘rganish uchun, avvalo, o‘rganilayotgan korxonadagi eng muhim va hal qiluvchi uchastka va ishchi kasbi aniqlanadi. Bu joylarda mehnat usullarining yaxshilanishi natijasida guruh, uchastka va butun korxonada mehnat unumdorligining xiyla oshirilishi ko‘zda tutiladi. So‘ngra birinchi navbatda o‘rganilishi lozim bo‘lgan operatsiya va usullar belgilanadi. Bunda umumiy mehnat hajmida eng katta salmoqqa ega bo‘lgan operatsiya va usullar, ishchilar noto‘g‘ri bajarganliklari tufayli ish normalarini bajara olmaydigan operatsiyalar, mahsulot sifatiga, xom ashyo va materiallar sarfiga eng ko‘p ta’sir qiladigan operatsiyalar olinadi.
Ilg‘or tajriba umumlashtiriladigan ikkinchi davrda ilg‘or tajribani joriy qilishni ta’min etadigan tashkiliy-texnik tadbirlar ishlab chiqiladi. Bunda shu tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida hosil qilinishi ko‘zda tutilgan iqtisodiy samara, mehnat unumdorligining o‘sishi, mahsulot yoki ko‘rsatiladigan xizmat sifatining yaxshilanishi va tannarxining pasaytirilishi hisoblab chiqiladi.
Odatda, ilg‘or tajribani umumlashtirish ishi bilan sex yoki umuman, korxonaning texnika-texnologiya sohasidagi mutaxassislar kengashi shug‘ullanadi. Bu kengash bir xil operatsiyaning bir necha ta’rifini muhokama qilib, har bir ta’rifdagi yaxshi tomonlarni hisobga olish bilan birga, boshqa turdosh korxonalar tajribasini ham nazarga olib, ularga tegishli texnik va texnologik tuzatishlar, qo‘shimchalar kiritishi, ya’ni taqdim qilingan ma’lumotlarni ijodiy ishlab chiqishi lozim. SHundan keyingina bitta emas, bir necha xodimning tajribasi bayon qilingan ta’rifning muhandislik fikrlari qo‘shilgan uzil-kesil nusxasi tuziladi.
Uchinchi davrda tadbirni joriy qilish ishlari bajariladi. Korxona rahbariyati buning bajarilishini nazorat qiladi. Bu davrda shu tadbirlarni amalga oshirish natijasida haqiqatda erishilgan iqtisodiy samaradolik hisoblab chiqiladi.
Ilg‘orlar tajribasini joriy qilish g‘oyat ma’suliyatli jarayon bo‘lib, bu jarayonni iqtisodchilardan tashqari sex, korxonaning barcha texnik xodimlari va uslubchilar kuzatib borishlari lozim.
Dastlab tegishli ish uslublari yoki operatsiyalarni noto‘g‘ri bajaradigan yoxud ish vaqtini bekor sarf qiladigan ishchilarga ilg‘or usullarni o‘rgatish kerak.
Ommaviy kasb ishchilarininggina emas, balki ustalar, ularning yordamchilari, texniklar va muhandislarning ham ilg‘or tajribalarini o‘rganish va umumlashtirish lozim. Ayrim muhandislar va boshliqlarning ishlarini tahlil qilish shuni ko‘rstadiki, ularning faoliyatida ham umumlashtirishga va joriy qilish uchun tavsiya etishga arziydigan ish usul va uslublari oz emas. Korxonani, uning bo‘limlarini boshqarish uslublari, bo‘lim, sex boshlig‘i olib boradigan ish yoki xizmat hajmini belgilash, eng muvofiq kun tartibi, sex boshlig‘i sexni aylanib chiqish davomida bajaradigan ishlarning mazmunini aniqlash, texnologik tartib uchun samarali uslublar ishlab chiqish, xom ashyolar sifati va shu kabi boshqa masalalar muhandislar va ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish rahbarlari mehnatining yaxshiroq tashkil etilishiga va boshqarilishiga ko‘maklashadi.
Ommaviy axborot vositalari, har xil byuro va komissiyalar, mashg‘ulotlar, texnologiya kechalari, kengashlar, ishlab chiqarish bilan bog‘liq ekskursiyalar, ko‘rgazma va boshqa xil ko‘rgazmali agitatsiya vositalari ham xodimlarning bilimlarini oshirishga va ilg‘or tajribani amaliyotga joriy qilishga katta yordam beradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida, bir qancha tajribali sanoat korxonalarida ilg‘or ishlab chiqarish tajribalari almashinishini tashkil etishning boshqa samarli shakllari ham qo‘llaniladi. Bu shakllar:

• 
  korxonaning yangilik yaratuvchilar (novatorlar) kengashi; vazifalaridan biri – ishlab chiqarishdagi hamda xizmat ko‘rsatish sohasidagi ilg‘or tajribalarni tashviq qilish va joriy etishdir;
  
• 
  jamoatchilik yo‘li bilan ish olib boradigan ilg‘or mehnat uslublari labaratoriyasi; bu labaratoriya ishining eng samarli va qulay usul hamda uslublarini o‘rganish va umumlashtirish bilan shug‘ullanadi.