4-mavzu murakkab so‘z birikmalari so‘z birikmasini qo'shma so'z va iboradan farqlash lozim. So‘z

4-MAVZU
MURAKKAB SO‘Z BIRIKMALARI

So‘z birikmasini qo'shma so'z va iboradan farqlash lozim.

So‘z birikmasida ham, qo'shma so'zda ham qismlar bir xil grammatik shaklda bo'lishi mumkin. Lekin so'z birikmasi qismlari ma’no mustaqilligiga ega bo'ladi, uning har bir qismi aiohida urg‘u bilan aytiladi, grammatik bog'langan bo'ladi. Masalan, ko'zoynak, oybolta, oqqush (qo‘shma so'z), ko'zi og’rimoq, o'tkir bolta, oq qushlar (so‘z birikmasi) kabi.
Qo‘shma so'z qismlari ma’no mustaqilligiga ega emas, grammatik aloqada bo’lmaydi, bir urg'u bilan aytiladi, bir leksik ma’nosiga ega bo'ladi.
Qo‘shma so‘z tilning lug'aviy birligi, so'z birikmasi tilning sintaktik birligidir. Qo'shma so'zlaming kо'pi so'z birikmalari asosida yuzaga kelgan.
So'z birikmasi tarkibidagi tobe va hokim so'z o'zaro quyidagi usullarda bog'lanadi:
1) boshqaruv;
2) moslashuv;
3) bitishuv
Tobe va hokim so'zning kо’makchilar va tushum, jo'nalish, o'rin-payt, chiqish kelishigi qo'shimchalari bilan bog’lanishi boshqaruv deyiladi.
Boshqaruv ikki xil bo'ladi:
1) ko'makchili boshqaruv;
2) kelishikli boshqaruv. Masalan, baxt haqida suhbat, tinchlik uchun kurash, maktab sari bormoq (ko'makchili boshqaruv), таktabga bormoq, ishdan qaytmoq, kitob о ‘qish (kelishikli boshqaruv).
Ba’zan kelishik belgisiz bo‘lishi, ya’ni qo‘shimchasi qo’llanmasligi va qisqargan shaklda bo'lishi mumkin: paxta terish, yer chopish kabi.
So’z birikmasi tarkibidagi tobe va hokim so'zning qaratqich kelishigi va egalik qo'shimchasi yordamida bog’lanishi moslashuv deyiladi. Bunda qaratqich kelishigi qo'shimchasi tobe so'z, egalik qo'sbimchasi hokim so'z tarkibida bo'ladi. Masalan, bizning ko'chamiz, Adhamning ukasi, kitobning sahifasi kabi.
So'z birikmasi tarkibidagi tobe va hokim so'zning hech qanday qo'shimchasiz, ohang va ma’nosiga ko'ra bog’lanishi bitishuv deyiladi. Masalan, sekin yurmoq, chiroyli qiz, qiziqarli kitob, erta bahor, shirin taom kabi.
절(節) 판정 기준
주어와 서술어가 실현되어야 절이라고 말할 수 있습니다. 그런데 어떤 구성은 절인지 아닌지 판별하는 것도 까다롭습니다. 예문을 보겠습니다.
(ㄱ) 빵을 먹으면서 민수가 학교에 간다.
(ㄴ) A: 철수는 밥을 먹었니? B: 응, 먹었어.
(ㄷ) 불이야!
(ㄱ)에서 서술어 ‘간다’의 주어는 ‘민수가’로 나와 있으나 ‘먹으면서’의 주어는 나와 있지 않습니다. (ㄴ)의 B의 대답에서도 맥락상 분명히 알 수 있는 ‘철수가’가 생략되어 있습니다. 그러나 이들 생략된 주어는 무엇인지 확인할 수 있다는 점에서 없지만 있는 것으로 보아야 합니다. 따라서 이 경우에는 ‘빵을 먹으면서’와 ‘먹었어’를 절로 봐야 합니다.
이와는 대조적으로 (ㄷ)은 전형적인 무주어문입니다. 무주어문은 서술어가 ‘이다’일 경우 성립하는 것으로서 절로 이뤄지지 않은 특수한 종류의 문장입니다.