4-мавзу. Нотиқлик сан’ати тарихидан режа


Download 78.12 Kb.
bet1/2
Sana19.06.2023
Hajmi78.12 Kb.
#1603864
  1   2
Bog'liq
Документ Microsoft Word


4-МАВЗУ. НОТИҚЛИК САН’АТИ ТАРИХИДАН


Режа:

1. Воизлик келиб чи=иш тарихи.


2. Хожа Муаяд Мещнагий ва мавлоно Риёзий етук ноти=.
3. Щусайии Воиз Кошифий-ыз замонасининг етук ноти\и.

Таянч сызлар. Воизлик хожа Муайяд Мещнагий ва Мавлоно Риёзий-етук ноти=. Кошифийнинг ноти=лик санъатига =ышган щиссаси. Адам Метсшвейтсар олими.




Ноти=лик- ытмиш сыз санъатининг энг ва оммавий баркамол натижаларидан былиб, бу санъатни мусулмон Сщар=ида воизлик деб аталган. Сщунга кыра нут=-ваъз, ноти=-воиз деб юритилган. Ырта Осиё хал=лари, жумладан ызбек хал=и ИХ-ХВ асрларда дунё маданияти тара==иётида олдинги сафлардан бирига кытарила олган эди. Умуман, ырта асрларда фан ва маданиятнинг ривожида Хоразмий, Фаро\ий, Ибн Сино, Беруний, +ош\арий, Навоий каби улу\ сиймолар катта щисса =ышганлар. Булар яшаган даврни Сщар= тарихида уй\ониш даври щам деб аталарди. Бу даврда илм-фан, адабиёт, санъат маданиятимизнинг равна= топган йиллари былди. Адабиёт-санъат, фан ва умуман, маданиятимизнинг тар\иботчилари былган бу алломалар айни ва=тда воиз (ноти=)лик санъатини щам яратдилар. ИХ-Х асрлар орасида яшаб ижод этган Абу Наср Форобий (837-950), Абу Али ибн Сино (980-1037) каби йирик олимларимиз фа=ат замонларининг илм-фани билан чегараланиб =олмай, айни ва=тда ноти=дан былганлар щамда ноти=ликнинг ту\илиши, шаклланиши ва ривожига щам катта эътибор берганлар. Булардан таш=ари, ХИ асрда Кайковус томонидан яратилган "+обуснома"да щам ноти=лик санъати ща=ида батафсил тыхталиб ытилган. Щатто муаллифнинг таъкидлашига =араганда, барча щунарлар ичида ыз щунарини-ноти=ликни улу\лайди. Ноти=лик жуда узо= тарихга эга, яна шу давр ичида у шаклланади, ызгарди ва камол топди. Албатта, бу тарихий жараёнда наслдан-наслга мерос =олишга арзигулик анъаналар щам етиб келди. Сщар= ва хусусан ырта Осиёда жуда кыплаб ноти=лар етишиб чи=дилар, фа=ат етишиб чи=диларгина эмас, балки улар ноти=лик асосларини яратиб бутун шар==а, щатто, бу Жумладан: Воиз Мущаммад Рафиъ- "Абвобул жинон", Воиз Казвиний "Зилолу ма=ол", Воиз Сщирвоний "Аксанул аходдис", Мущаммад Бобур бинни Мущаммад Воиз "Щидоятул-та=вим", Курайш Синдий "Анисул-воизин", Мулла Калон воиз, Самар=андий "Равзатул-воизин", +ози Уший " Мифтохун-нажжощ" ("Сызнинг калити") ва бош=а бир =атор мощир сыз уцалари ызларининг рисолаларини яратиб, ноти=лик назарияси сощасида щам катта юту=ларни =ылга киритганлар. Буларнинг щар бир ыз тарихи, та=дирига эга былган сиймолардир. Воизликнинг келиб чи=иши тарихи щам анча =изи= ну=та Сщвейтсар олими Адам Метснинг маъИумотларига кыра илгари подшощлар эл олдига чи=иб, давлат тузуми, итоаткорлик, хал=аро ащволдан диний =оидалардан, ыз сиёсатлари ва бош=а мавзуларда нут= сызлаб турганлар. Уларнинг нут= матнларини эса, сарой ходимлари, яни девонул иншо ходимлари ёзиб берган. Айни=са, жума намози кунлари уларнинг чи=иб, нут= сызлашлари шарт былган. Ва=тлар ытиши билан бундай ишларни махсус сыз уцаларига топшира бошлаганлар. Жумладан, Мавлоно Фахриддин Али Сафийнинг "Латойифут-тавойифъ асарида айтилишича, Султон Щусайн Бой=аро бир куни Сщерозга, Сщощ Сщижы олдига расмий давлат иши билан музокара олиб боориш учун бир , вакил юбормо=чи былган. Аркони давлат билан маслащатлашиб, Мавлона Иршоддан бош=а муносиб киши топа олмайдилар. Хуллас Иршод бориб, расмий ишларни оз муддатда ижобий щал этади. Аммо, унинг ноти=лик мащоратига =оил =олган шощ щижы Иршодга жавоб бермай, бир мажлис =уриб кейин кетиши мумкинлигини айтиб илтимос =илади. Ноти= мажлисни жума кунга тайинлайди. Бош=а одамлар =атори шощ ва унинг аёнлари масжиди Жомега йи\иладилар. ыша куни мавлоно Иршод шундай эщтиросли нут= -сызлайдики йи\илган халойи= щынг-щынг йи\лай бошлайди. Ноти= щамма нут==а берилиб кетиб йи\лаётганини кыради. Сщунда мавлоно Иршод ыз ноти=лигининг яна бир бунёдкор кучини намойиш =илади: у тысатдан шундай кутилмаган бурилиш ясайдики, щамма бирданига кыз ёши аралаш =ащ-=ащ солади. Сщощ Сщижы щам, йи\илган халойи= щам буюк ноти= Мавлоно Иршодни щурмат-ещтиром билан кузатиб =ыйдилар, ызбек хал=и орасида Мавлоно Иршодга щам ыхшаган ноти=лар жуда кып былган. Улардан бири Фар\оналик машщур ноти= +ози Уший былган. У ыш шащрида =озилик лавозимида ишлагани учун =ози Уший тахаллусига эга былади. У хал= ыртасида жуда катта обрыга эга былади. Ю=оридаги асарда ёзилишича, Эрондаги Сиицон вилоятининг хал=и =атти= =ыллиги билан донг чи=арган, щатто гадойга щам нон бермас эканлар. +ози Уший эса бу хал=нинг кынгил =улфини сыз калити билан очиб юмшатаман дейди. У Сиицонга бориб, бир икки щафта шу хал= ичида юради, уларнинг рущий щолатини ырганди. Сщащар =озисидан рухсат олиб, жума куни масжиди Жомеда катта, нут= сызлайди ноти= билан баравар хал=нинг фи\они фалакка кытарилади. Сиицон хал=и топган-тутганини минбар оцига ташлайди. Лекин +ози Уший нут=и учун щеч кимдан ща= олмаслигини айтади, буни эшитган хал= ноти=ни янада эъзозлайди. Ноти=, у хал=нинг хасис эмаслигини, аксинча оилйжаноб эканлигини хал=нинг мещр хазинасини очиш учун муносиб калит топа олиш керак эканлигини исбот этади. Мутахассис ноти=ларни воизлар деб атаганлар. Уларнинг ваъз матнлари одатда чиройли ва бадиий юксак савияда былган. Нут= матнларининг аксарияти насрий шеър щатто шеърий шаклларда ёзилган.
Биз Алишер Навоий томонидан тилга олинган ва уларнинг ижоди ща=ида фикр юритган ноти=лардан фа=ат уч воиз ща=ида =ис=а-=ис=а маълумот берамиз. Хожа Муайяд Мещнагий. У ыз замонасининг етук ноти=ларидан быИиш билан бирга, оддий мозор шайхларидан былган. Алишер Навоийнинг ёзишича, у "зощир улумин такмил =илиб эрди", яъни юзадаги илмлардан, ызига аён былган фанларнинг щаммасини ызлаштиргангина эмас, балки уни тылдирган. Сщунинг билан бирга у ыз тингловчилари =албига =оъл сола олган, уларни фа=атгина тингловчиликдан, щар бирини фаол фикр юритувчи, ваъз мазмунига нисбатан фаол муносабатда былувчи ижодкор тингловчилар даражасига кытара олган. ыз мажлисларининг =из\ин ытишига эриша олган. ыша даврларда Хожа Муайяд каби оташ нафас ноти=лар сони жуда кам былган. Сщунинг учун щам улар номи улкан адиблар номи =аторида тарих сащифасидан шарафли ырин олган. Унинг ижодий мащорати бош=а ноти=лар учун намуна была олади. Чунки, у ыша даврдаги мавжуд фанларнинг барчасини тыла ызлаштирган донишманд олимдир. Муайяд каби, мащорат ва билимга эга былган щар бир ноти= оъз тингловчилари =албини ларзага келтириши, уларни щаяжонга сола олиши турган гап. Ана шундай =удрат-заковати туфайлигина султонлар, подшощлар щам унинг мащорати, исътедоди олдида бош экканлар. Мавлоно Риёзий Зова деб аталган вилоятда ысди ул\айди. Ызининг а=л-заковати ила шу вилоятнинг =озилик лавозимигачакытарилди. Биро= Алишер Навоий "Мажолисун-нафоис" асарида ёзишича у айрим ыринсиз щатти щаракатлари учун =озилик лавозимидан четлаштирилган кишанга солиб бадар\а =илинган. Натижада бир умр та=иб ытида юради, \арибликда кун кечиради. Мавионо Риёзийнинг етук ноти= даражасига эришади, мамлакат щукмронлари мафкураси билан унинг =арашлари ыртасидаги келишмовчилик, турли зиддиятлар асосий омилларидан бири былган. Риёзий ноти=лигининг табиий томонларидан бири щамдардлик туй\уларини биринчи ыринга =ыябилишдир. Алишер Навоийнинг ёзишича: "...ваъз айтиб, минбарда ыз ашъорин ы=иб, йи\лаб важдищол =илур эрди",-дейди. Сщоирнинг бу сызлари анча ди==ат Эътиборга лойи=, чунки эл олдида расмий нут= билан чи=иб йи\лаш даражасига бориб етиш ва бу кыз ёшига нисбататЛ киночиларда кулги эмас, балки щамдардлик кайфиятини уй\ота олиш учун катта санъаткорлик мащорати керак. Мавлоно Риёзий нут= пайтида кыз ёши даражасига етиб борар экан, =албидагина йи\лаб баён этар ва кишиларни шунга ишонтира олар экан, демак шубщасиз, у жуда ицеъдодли ноти=, чинакам сыз санъаткори былган. Мавлоно Риёзий ажойиб сыз санъаткори былиш билан бир =аторда, ыз даврининг кызга кыринган педагогларидан бири былган. У ыз ишларини дунёвий фанлар: табиатшунослик, география, тарих, адабиёт, назарияси ва бош=а фанларни чу=ур ырганиб, уни ёшлар ыртасида тар\иб =илган. Алишер Навоий ёзишига =араганда Мавлоно Риёзий ыз фикрида =атти= турувчи ва шу фикр учун курашувчи шахс садо=атли я мощир педагог ва бутун щаётини севимли касбига ба\ишлаган улу\вор инсон эканлигини таъкидлайди. ыз касбининг мощир уцаси былган Мавлоно Риёзий нут=ларида бош=а ноти=лар =атори хал= о\заки ижоди ва айни=са бадиий адабиётдан жуда уцалик билан фойдаланган. У ыз замонасининг забардац ноти\и, олими, педагог ва шоирлардан былган. Щусайин Воиз Кошифий. Щусайн Воиз асли ту\илган жойи Эроннинг шимолий шар=идаги сабзавор шащри былиб =ачон ту\илгани щозирча бизга номаълум, шар=шунос олимларнинг фикрига =араганда вафот этган йили 1504-1505 йилларга ты\ри келади. Хуллас, Щусайн Воиз Алишер Навоийнинг замондоши, убилан бир даврда яшаган, ижод =илган щатто, Алишер Навоийдан 3-4 йил кейин оламдан ытган.
Щусайн Воиз энг асосий фазилати, унинг илм эгаси эканлигидир. У жуда кып фанларни эгаллаган ва уларнинг щар бирида чу=ур илмий тад=и=отлар олиб броган машщур олимлардан биридир. Унинг: "Жавощирут тафсир" ёки "Тафсири Щусайн", "Мавощибуд дунё", "Лубби-лубоб", "Анвори Сухайли", "Равзатуш Сщухадо", "Дащ мажлис", "Ахло=и Мущсиний", "Мащзанул Иншо", "Сабо", "Кошифия", "Асрори +осимий^, "Щотамнома", "Матлаул аввор", "Ещтиёрат" ва бош=а бир =атор асарлари шундан далолат беради.
Щусайн Кошифий ноти= сифатида ыз замонасининг машщур ноти=ларидан былган. Унинг нут=ини эшитиш учун шащарнинг турли томонларидан йи\илишлар, тингловчилар сони шу=адар кыпайиб кетиши натижасида ор=ада турганларга ноти=нинг овозиетиб келолмаса щам, унинг ички рущий щолатини турли щолатлар ор=али ифодаланишини кузатар эканлар. Бу ща=да Воизнинг ы\ли Фахриддин Али Сафий ызининг "Латойифут-Товоиф номли асарида такидланишича отаси масжиди Жомеда нут= сызлаётган экан, одам шунчалик кып эканки мажлисга келаётган ыша даврнинг машщур сыз уцаларидан Мавлоно Сайид \иёсиддин тасодифан ыша ердан ытиб =олиб мажлис ащлига мащлиё былиб, ызи =атнашиш учун кетаётган мажлисдан кеч =олади. Иттифо=о шу мажлисда Абдуращмон Жомий иштирок этаётган былади. Сайид \иёсиддин кириб келиши билан ундан сырайди. Нечун кечикдингиз, Мавлоно \иёсиддин? Мени маъзур тутинг, уцод, -деди \иёсиддин, келаётган эдим, масжиди Жомеда Щусайин Воиз нут= сызлаётган экан, шунга мащлиё былиб =олибман. Хыш, =андай янгилик эшитдингиз?
Щеч =андай, -дейди \иёсиддин. Сабаб? Сабаби шуки,-деди гунощкор,-одам жуда кып экан. Оломон мени туртиб бир нечта чи=ариб юборди. Мен шунчалик узо= масофада эдимки, унинг баъзи-баъзи сызлари зыр\а =уло\имга чалинди. Ундай былса нима =илиб ытирдингиз? +араб ытирдим,-деди \иёсиддин, -Щусайн Воиз шундай нут= сызлаётган эдики гапларини эшитмасам щам унинг мащоратига мащлиё былиб, нут=ининг охиригача =араб ытирдим. ыз замонасининг улкан сыз санъаткори Щусайн Воиз Кошифийнинг юксак мащоратига щатто Алишер Навоий ва Султон Щусайн Бой=аролар щам =ойил =олиб тан берганлар, щатто ыз асарларини расмий ижро этиш лозим былганда бундай ишга Щусайн Воизни муносиб кырганлар. Жумладан, 898 (1492) йил 8 ноябр куни, Абдуращмон Жомийнинг Дафн этиш маросимида Щусайн Воиз нут= сызлайди ва ана шу маросимда Алишер Навоий ызининг =уйидаги таркиббанд-тарихини ва 7банд, 140 мисрадан иборат марсиясини ы=иб эшиттириш учун унга топширади.
"Гавщарог кони ща=и=ат, дурри бащри маърифат, К-у ба хак восил шуда дар дия набудали мосивощ. Кошифи сирри илощи буд бешак 3-он сабаб Гашт тарихи вафотош асрори илощ".

Download 78.12 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling