4-mavzu. O‘zbek tili tarixiy grammatikasining manbalari; adabiy-badiiy manbalar, qardosh tillar va sheva materiallari, ularda qo‘llangan yozuv tizimlari Reja

IV bosqich. Eski o ‘zbek adabiy till (XIV asrdan XVII asrga- cha). XIII asrga kelib, o‘zbek adabiy tili yanada mukammallasha- di. Shu bilan birga, yozma adabiyotning kam tarqalganligi tufayli unda sheva xususiyatlari ham saqlanib qoldi va ular adabiy asar- larda ham ma’lum darajada o‘z aksini topdi. Farg‘ona va Mova- i rounnahrda yozilgan adabiy asarlar tili bilan Xorazmda yozilgan adabiy asarlar tili o‘rtasida ma’lum darajada sheva farqlari sezilib turdi. Eski o‘zbek tili shakllana boshlagan davrda (XII asr), ada-. biy asarlarda, ayniqsa, urug^! tillarining xususiyatlari yaqqol ko‘ri- nar edi. Movarounnahr, Far^ona va Xorazmda qarluq-uyg‘ur, uyg‘ur-o‘g‘uz va qipchoq sheva guruhlarining xususiyatlari saqla- nishi bilan birga, ba’zi asarlarda bu farqlar aralash holda ham ko‘rinadi. Masalan, “Muhabbatnoma” va “Taashshuqnoma”da o‘g‘uz sheva xususiyatlari, “Xusrav va Shirin”da qipchoq sheva xususiyati o‘z aksini topgan bo‘lsa, XVI asrga oid “Boburnoma”- da bu shevalarning xususiyatlari aralash holda qo‘llanadi. Demak, bu davrga kelib, mavjud sheva xususiyatlarini o‘z ichiga qamrab olgan umumiy adabiy tilni shakllantirishga intilish kuchaya bora- di va umumiy o‘zbek adabiy tili shakllanadi. Adabiy til sohasida ro‘y bergan bu yo'nalish (tendensiya), shubhasiz, jonli tilda boMayotgan jarayonni aks ettirar edi.
Ma’lumki, XII asr boshlarida Xorazm davlatining mavqei tobora ko‘tarilib, mustahkamlanib boradi va u butun Movarounnahrni o‘z tasarrufiga oladi. Xorazm fan, madaniyat va adabiyot markaziga aylanadi. Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida ham (XIII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha) bu harakat davom etadi. Bu davrda Xorazm Oltin 0‘rda xonligi tarkibiga kirgan edi. XIII asr oxiriga kelib esa Oltin 0‘rda xonligi tarkibidagi Xorazm yerlari, butun Rus va bulg‘or yerlari, Dashti qipchoq, Qrim, Qozon, Astraxan alohida xonliklarga bo‘linib ketadi.

9. 
   XIV asrlar mobaynida Oltin 0‘rdada va Xorazmda o'ziga xos adabiy markaz vujudga keladi. Bu yerda yozilgan asarlar til jihatdan ko‘proq qipchoq-o‘g‘uz urug‘ tillari xususiyatini o‘zida ifodalaydi. 0‘g‘uz urug‘lari ko‘pchilikni tashkil etib, ular Sirdaryoning quyi oqimi va Xorazmda joylashgan edi. Xorazmiy- ning “Muhabbatnoma”si, Qutbning “Xusrav va Shirin” asari, di- niy xarakterdagi “Rohatul qulub”, “Najhul farodis”, Alining “Qissayi Yusuf’i (XIII asrda Xorazmda yozilgan), To‘xtamish va Temur Qutluq yorliqlari Oltin 0‘rda adabiy tilini shakllantiradi. Bu asarlar Oltin 0‘rda xonligining Urganch, Soray, Sig'naq kabi o‘sha davrning eng ilg‘or ilmiy-ijodiy markazlarida yaratilgan edi.
   

Oltin 0‘rda adabiy tiliga oid asarlarning ayrimlari Misrda va Suriyada mamluklar davrida yaratildi. Qipchoq tili xususiyatlarini ko‘proq o‘zida aks ettirgan Sayfi Saroyining “Guliston” taŋ'imasi va she’rlari, turli turkcha-arabcha va arabcha-turkcha lug‘atlar shular jumlasidandir.
Oltin 0‘rda adabiy tili qoraxoniylar davridagi adabiy til bilan bog‘langan bo‘lib, uning davomi hisoblanadi. Bu ikki adabiy til orasidagi farq — asarlarning yaratilish o‘rni va Oltin 0‘rda tili­ning ko‘proq o‘g‘uz va qisman qipchoq tillari xususiyatlarini o'zida aks ettirishidir. Bu davrda Movarounnahrda — Buxoro, Samarqand va shu hududdagi boshqa shahar va qishloqlarda ham eski adabiy til (Qoraxoniylar davri adabiy tili) an’analari davom etib, Durbek,

50. 
    utfiy, Sakkokiy kabi shoirlar ijod etadi. Ular yaratgan adabiy asarlar ko‘proq qarluq-uyg‘ur tili xususiyatlarini aks ettiradi. Bu ilialektal xususiyatlar asta-sekin yo‘qola bordi va XV asrga kelib yagona, umumiy adabiy til asosiy o‘rinni egalladi.