4-mavzu: pul aylanmasi va uning tarkibi

Hisob kitob markazi (9)

8
4


To’lovchining banki (7)

Pul oluvchining banki (10)

11

5

3

6

2


To’lovchi (mol oluvchi)
)

Pul oluvchi (mol sotuvchi)


1


4.4.4-rasm. To‘lov talabnomalari bo‘yicha hisob-kitoblardagi hujjatlar aylanishi⁶
1. Maqsulot jo‘natuvchi korxona bilan maqsulot oluvchi korxona o‘rtasida xo‘jalik shartnomasi tuziladi.

2. Maqsulot jo‘natuvchi korxona maqsulot oluvchi korxonaga tovar jo‘natadi.

3. Maqsulot jo‘natuvchi korxona o‘ziga xizmat ko‘rsatuvchi bank bo‘limiga to‘lov talabnomasi va tovar-transport hujjatlarini taqdim qiladi.
4. Maqsulot jo‘natuvchi korxona banki maqsulot oluvchi korxona bankiga pochta yoki kurerlar orqali hujjatlarni jo‘natadi.
5. Maqsulot oluvchi korxona banki kelib tushgan to‘lov talabnomasini akseptlash uchun maqsulot oluvchi korxonaga beradi.
6. Korxona o‘z bankiga akseptlangan talabnomani taqdim etadi.
7. Maqsulot oluvchi korxona banki talabnomada ko‘rsatilgan summani to‘lovchi korxona hisob varag‘idan chegirib, talabnoma bo‘yicha to‘lovni amalga oshiradi.
8. Maqsulot oluvchi korxona banki hisob Markaziga to‘langan elektron to‘lov talabnomasini modem orqali jo‘natadi.
9. Hisob Markazi elektron to‘lov tizimi orqali to‘langan talabnomani maqsulot sotuvchi korxona bankiga o‘tkazadi.
10. Maqsulot sotuvchi korxona banki talabnoma summasini maqsulot sotuvchi korxonaning hisobvarag‘iga o‘tkazadi.
11. To‘lovning kelib tushganligini habar qilish uchun kompyuterda chiqarilgan elektron to‘lov talabnomasining ikkinchi nusxasini hisobvaraqdan ko‘chirma bilan birgalikda maqsulot sotuvchi korxonaga topshiradi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning boshqa shakllari kabi to‘lov talabnomasi bo‘yicha hisob-kitoblar xam ma’lum bir afzallik va kamchiliklarga ega. To‘lov talabnomalari bilan hisob-kitoblarnig afzalliklari quyidagilardan iborat:
1) Maqsulot sotuvchi bilan maqsulot oluvchi tomonlar bir-birini o‘zaro nazorat qilishga kulay.
2) Maqsulot oluvchiga tovarni jo‘natish kechiktirilmaydi.
3) Mol jo‘natuvchi bilan hisob-kitob qilish uchun maqsulot oluvchining mablag‘ini aloxida hisobvaraqda deponent qilib ko‘yish talab etilmaydi, ya’ni to‘lovchining mablag‘lari biror muddatga oborotdan tashqariga chiqib ketmaydi.
4) To‘lovchiga taqdim etilgan hujjatlar asosida mol etkazib beruvchining shartnoma shartlari .ay darajada bajarilishini tekshirish huquqi beriladi, shu bilan birga shartnoma shartlaridan biri buzilgan holda to‘lov to‘lashdan bosh tortish huquqiga ega bo‘ladi.
5) Mol oluvchi hisob varag‘idan akseptsiz talabnomalar bo‘yicha mablag‘larning majburiy olinishi maqsulot etkazib beruvchi yoki xizmat ko‘rsatgan tomon manfaatlariga mos keladi.
To‘lov talabnomasi bo‘yicha hisob-kitoblarning kamchiliklari quyidagilar:
1. Maqsulot sotuvchi korxonaga to‘lovning o‘z vaqtida o‘tkazilishi kafolatlanmaydi.
2. To‘lov o‘tkazilishi bilan tovar jo‘natilishi vaqtining bir-biriga mos kelmasligi.
3. To‘lov talabnomasi bo‘yicha hisob-kitoblarda hujjatlar aylanishi to‘lov topshiriqiga nisbatan uzo.roq davom etadi.
Umuman, to‘lov talabnomasi bo‘yicha hisob-kitoblarning ishlatilishi ko‘p hollarda - 2-kartotekadan o‘z vaqtida to‘lanmagan to‘lov talabnomalarning ko‘payishiga sharoit yaratadi, chunki talabnoma bankka to‘lov uchun kelib tushgan vaqtda to‘lovchining hisobvarag‘idan qar doim ham to‘lovni amalga oshirish uchun etarli pul mablag‘lari bo‘lmaydi. Kartotekaga qo‘yilgan qar bir to‘lov talabnomasi respublika qal. xo‘jaligi debetorlik va kreditorlik qarzlarining oshganligidan dalolat beradi. SHu sababli, respublika banklari o‘z mijozlarining kartotekadagi hujjatlari va ularni to‘lash bo‘yicha qanday ishlar olib borilayotganini nazorat qilib turadilar.
Hisob-kitoblarning akkreditiv shakli to‘lov oborotida juda kam ulushni tashkil etadi. Hisob – kitoblarning akkreditiv shaklida mijozning (to‘lovchining) topshirig‘iga ko‘ra mablag‘larni oluvchi foydasiga to‘lovni amalga oshirish uchun mablag‘ ma’lum muddatga deponentlanadi.
Akkreditiv-mijozning topshiriqiga ko‘ra shartnoma bo‘yicha uning kontrogenti foydasiga berilayotgan bankining shartli pul majburiyatidir. Unga ko‘ra akkreditiv ochgan bank maqsulot etkazib beruvchiga to‘lovni bajarishi yoki boshqa banklar tomonidan akkreditivda ko‘zda tutilgan hujjatlar taqdim qilinganda va akkreditivning boshqa shartlari bajarilganda ularga bu to‘lovlarni bajarish uchun vakolat berishi mumkin.
Akkreditiv bilan hisob – kitoblarning ijobiy jihati shundaki, korxona jo‘natgan tovar va ko‘rsatgan xizmatlari uchun to‘lov kafolatlanadi. SHu bilan birga aytish lozimki, akkreditiv bilan hisob – kitoblarda mol sotib oluvchi korxonaning mablag‘lari ma’lum muddatga o‘z ixtiyoridan chiqib ketadi.
Akkreditiv bo‘yicha hisob-kitob operatsiyalarni quyidagi chizma orqali ifodalash mumkin.

Mol yetkazib beruvchi banki (7)

(12)

Sotib oluvchi banki (9)

(8)
(11)
(3)
(6) (4) (2) (10)

(13)

Mol yetkazib beruvchi

Sotib oluvchi

(5)

(1)