4. Mavzu. Sport mashg’uloti asoslari. Reja: Sport mashg’ulotlarining maqsad va vazifalari. Sport mashg’ulotlarining vositalari

4. Mavzu. Sport mashg’uloti asoslari. 

 

Reja:  

1.Sport mashg’ulotlarining maqsad va vazifalari. 

2. Sport mashg’ulotlarining vositalari. 

 

 

«

Mashg’uiot»  iborasi  mashq  ma'nosini  anglatadigan  inglizcha  training  so'zidan  kelib  chiqqan. 

Uzoq vaqt davomida xuddi shu ma'noni «sport mashg’ulotsi» tushunchasiga ham berib keldilar 

va  ushbu  ibora  ostida  eng  yuqori  natijaga  erishish  uchun  sport  mashqlarini  qayta  takrorlashni 

tushunib keldilar.Sekin - astalik bilan  «sport mashg’ulotsi» tushunchasining mazmuni kengayib 

bordi  va  hozirgi  kunda  u  sportchini  sport  texnikasi  va  taktikasiga  o'rganishini  hamda  uning 

jismoniy  qobiliyatlarini  rivojlantirishni  o'z  tarkibiga  olgan  rejalashtirilgan  pedagogik  jarayon 

sifatida tushuniladi. Sport mashg’uJotlari maqsad va vazifaJari. 

Mazkur sportchi uchun imkon qadar maksimal tayyorgarlik darajasiga erishishga yo’naltirilgan 

musobaqa  faoliyati  xususiyatlari  bilan  chegaralangan  va  rejalashtirilgan  sport  natijalariga 

crishishni  kafolatlaydigan  sport  bellashuvlariga  tayyorgarlik  sport  mashg’ulotsining  maqsadi 

hisoblanadi. 

Sport  mashg’ulotsining  tarkibiga  sportchini  tayyorlashning  turlt  tomonlari:  nazariy,  texnik, 

jismoniy, taktik va ruhiy tayyorgarlik kiritiladi. 

Mas  tig’u  lot  va  ayniqsa  musobaqa 

faoliyatida ushbu 

tomonlarning  birortasi  ham  alohida  ajratilgan  holda  namoyon  bo'la  olmaydi.  CJiar  murakkab 

kompleksga birlashgan va eng yuqori sport koVsatkichlariga erishishga yo'naltirilgan bo'ladilar. 

Sport mashg’uloti jarayonida quyidagi asosiy masalalar hal etiladi: 

tanlangan sport tun bo'yicha texnika va taktikani o’zlashtirish; 

jismoniy  sifatlarini  takomillashtirish  va  musobaqa  mashqlarini  muvaffaqiyatli  bajarilishini  va 

rejalashtirilgan  natijalarga  erishishni  ta’minlaydigan  organizmning  funksional  tizimlari 

imkoniyatlarini oshirish kerakli axlohiy va irodaviy sifatlarni tarbiyalashmaxsus ma'naviy - ruhiy 

tayyorgarlik darajasini ta'minlash; 

muvaffaqiyatli  masbg’uiot  va musobaqa faoliyati olib borish uchun kerakli nazariy bilimiar va 

amaliy tajribaga ega bo'lish. 

Sport  mashg’ulotsimng  yuqoridagi  masalalarini  kompleks  hal  etishning  natijatari: 

«mashg’ulotlanganlik», «tayyorlanganlik» va «sport formasi» tushunchalari orqali ifodalanadi. 

Chiniqqaniik  organizmga  qo'yilayotgan  mashg’ulot  yuklamalariga  funksional  moslashish 

darajasi  bilan  harakterlanadi.  Bunday  moslashish  muntazam  va  tizimli  jismoniy  mashqlami 

bajarish  natijasida  paydo  bo'Iadi  hamda  insonni  ishlash  qobiliyatini  ortishiga  xizmat  qiladi. 

Chiniqqaniik  doimo  sportchini  aniq  ixtisoslik  turidagi  harakatlanish  amallariga  yo'naltirilgan 

bo'Iadi  va  uning  organizmi  funksional  imkoniyatiarini,  maxsus  va  umumiy  ishlash  qobiliyatini 

kuchaygan darajasida hamda sport malaka va ko'nikmalarini erishgan darajasida ifodalanadi. 

Sportchini  chiniqqanlikgi,  odatda,  umumiy  va  maxsus  chiniqqanlikka  bo'linadi.  Maxsus 

chiniqqanlikka  tanlangan  sport  turida  muskul  taoliyatining  aniq  ko'rinishini  bajarish  natijasida 

erishiladi. Umumiy chiniqqaniik eng awalo sportchi organizmining organ va tizimlari funksional 

imkoniyatiarini  oshiradigan  va  uning  salomatligini  muslahkamlaydigan  umumrivojlanuvchi 

harakterdagi mashqlar ta'siri ostida shakllanadi. 

Tayyorlanganlik  -  bu  jismoniy  tayyorgarlikning  (jismoniy  sifatlaming  rivojlanish 

darajasini);  texnik  tayyorgarlikning  (harakatlanish  malaka  va  ko'nikmalarinmg  takomillashish 

darajasini);  taktik  tayyorgarlikning  (taktik  fikrlashni  rivojlanish  darajasini);  ma'naviy  -  xuhiy 

tayyorgarlikning  (axlohiy  va  irodaviy  sifatlaming  takomillashish  darajasini)  majmuoviy 

natijasidir, Tayyorlanganlik, shuningdek yuqorida sanab o'tilgan tayyorgarlik turlarining alohida 

bittasiga (jismoniy, texnik, va ma’naviy - ruhiy tayyorlanganlik) ham taalluqh bo'lisht mumkin. 

Tayyorlanganlikning har bir tomoni uning boshqa tomonlarini takomillashganlik darajasiga 

bog’liq, ular orqali aniqlanadi va, o'z navbatida, ulaming darajasiga ta’sir ko'rsatadi. Masai  an, 

sportchining texnik takomillashganligi turli harakatlanish sifatlarining - kuchning, tezkorlikning, 

egiluvchanlikning, koordinatsion qobiliyatlaming, chaqqonllkning rivojlanish darajasiga bog’liq 

bo'Iadi-  Jismoniy  sifatlarining,  masalan,  chidamlilikning  namoyon  bo'lish  darajasi  lexnika 

lejamkorligiga,  charchoqni  yengib  o’tishda  ruhiy  mustahkamlik  darajasiga,  murakkab 

sharoitlarda musobaqa fcellashuvining ratsional taktik sxemasini amalga oshirish ko'nikmalariga 

chambarchas bog’liq. 

Shuningdek, taktik tayyorlanganlik faqatgina sportchining ma’lumotlami tez qabul qilish va 

qayta ishlash qobillyatiga, vujudga kelgan vaziyatga bog’liq holda ratsional taktik reja tuza olish 

va harakatlanish masalalari  yechimining effektiv yo'llarini topa olish malakalariga, balki texnik 

mahorat 

darajasiga, 

jismoniy 

tayyorlanganligiga, 

dadilligiga, 

jasurligiga, 

maqsadga 

intiluvchanligiga va boshqalarga ham bog’liq ekanligini ta’kidlab o'tish lozim.  

Sport  formasi  -bu  musobaqa  faoliyatida  sportchi  tayyorlanganligining  turli  (sport  -  texnik, 

jismoniy, taktik, ruhiy) tomonlarini bir vaqtda tadbiq etish qobilivati bilan harakterlanadigan eng 

yuqori darajasidir formasini tuldirish. Sport mashg’ulotlarimng vositaiari. 

Jismoniy mashqlar 

faol  harakatlanish  faoliyati  bilan  harakterlanadigan  sport  turlarida  sport 

mashg’ulotsining assosiy maxsus vositaiari hisoblanadi. Bunday mashqlaming tarkibi u yoki bn 

darajada  sport  takomillashuvi  predmeti  sitatida  tanlangan  sport  turining  xususiyatlariga  mos 

bolda ixtisoslashtiriladi. 

Sport  mashg’ulotsining  vositaiari  quyidagi  uchta  mashqlar  guruhlariga:  tanlangan  musobaqa 

mashqlariga, maxsus tayyorgarlik mashqlariga, umum tayyorgarlik mashqlariga bo'linadi. 

Tanlangan  musobaqa  mashqlari  -  bu  yaxlit  harakatlanish  amallari  (harakatlari)  (yoki 

harakatlanish  amallari  to'plami)  bo’lib  ular  sport  kurashi  olib  borish  vositaiari  hisoblanadi  va 

imkoni boricha tanlangan sport turi musobaqalari qoidalari bo'yicha bajariladi, 

Tanlangan musobaqa mashqlarining solishtirma og’irligi, ko'pgina sport turlarida, (sport o'yinlari 

bundan  mustasno)  uncha  katta  emas,  chunk!  ular  sportchi  organ!zmigajuda  yuqori  talablar 

qo'yadilar. 

Maxsus tayyorgarlik mashqlari 

mharakatlari    elementlarini,  ularning  bog’lanishlari  va 

variatsiy  alar  ini,  shuningdek  ular  bilan  shakliga  yoki  namoyon  bo'Jadigan  qobiliyatlari 

harakteriga sezilarli darajada o’xshaydigan harakatlami va amallarni  orz tarkibiga oladi. Masai 

an,  yuguruvchi  sportchining  maxsus  layyorlanish  mashqlariga  tanlangan  masofani  bo1laklar 

bo'yicha  yugurish  kiradi;  gtmnastikachilarda  xuddi  shunday  rolni  elementlami  va  musobaqa 

kombinatsiyalari  birikmalarini;  o'yin  sport  turlari  vakillarida  esa  -  o’yinii  harakatlar  va 

kornbinatsiyalar  birikmalarini  bajarish  bo'ladi.  Boshqa  misol  sifatida  musobaqa  harakatlari 

ko'rinishini  hosil  qiladigan  (suvga  sakrovchilar  va  gimnastikachilaming  batutda  mashqlar  va 

boshqalar)  mashqlar  xizmat  qilishi  mumkin.  Maxsus  tayyorgarlik  mashqlari  qatoriga  aniq 

ma'lum hollar da, ixtisoslashgan sport turi uchun kerak bo'lgan va mos ish rejimlarida namoyon 

bo'ladigan  maxsus  sifatlami  takomillashtirishga  yo'naltirilgan  aralash  va  turdosh  sport  turlari 

mashqlarini ham kiritish mumkin. Mashqlar quyidagi maqsadlarda bajariiadi: 

oyoqiar bilan itarish kuchini oshirish; 

qo'Uar va oyoqiar bilan harakatlanish amplitudalarini oshirish; 

v) harakatlar koordinatsiyasini takomillashtirish; 

g) qo'llar bilan itarish kuchini oshirish; 

d) yo/ raavsumida harakatlanish koordinatsiyalari va sirpanish sezgirligini saqlash. 

Maxsus  tayyorgarlik  mashqlari  larkibi,  hal  qiluvchi  darajada,  tanlangan  sport  turi  xususiyatlari 

bilan  aniqlanadi.  Mashqlar  shunday  hisob  -  kitob  bilan  yaratiladi  va  tanlanadiki,  jistnoniy 

qobiliyatlarni  takomillashtirishga  yanada  yo'naltiruvchi  va  tabaqalashgan  ta'sir  ko'rsatishini  va 

sportchida kerakli malaka va ko'nilanalarni shakllantirishni ta'minlasin. 

 Bu quyidagicha tushuntiriladi: 

tanlangan  sport  turidagi  musobaqa  mashqlarini  ko'p  marta 

takrorlanishi 

ko'pchilik 

hollarda 

kuchni, 

tezkorlikni, 

chidamlilikni, 

muskullardagi 

harakatchanlikni  maxsus  ntashqlardan  foydalanib  erishishgan  singari  darajada  takomillashtirish 

imkoniyatini  bermaydi.  Buning  sababi,  eng  avvalo,  ko'pchilik  hollarda  musobaqa  mashqlarini 

yaxlit ko'rinishda takrorlashlar sonini asosan yuqori asab va jismoniy kuchlanishlari tufayli juda 

ko'p  bajarish  mumkin  emasligidan  iborat  hamda  bu  holatni  individual  sport  turlarida  inobatga 

olish  ayniqsa  muhim.  Maxsus  tayyorgarlik  mashqlari  ustivor  yo’naluvchanlikka  bog’liq  holda 

ikki guruhga:  keltiruvchi va  rivojlantiruvchi  mashqlarga bo'linadilar. Keltiruvchi  mashqlar  - bu 

harakatlarni  shakli  va  texnikasini  oVJashtirishga  xizmat  qiluvchi  mashqlar,  rivojlantiruvchi 

mashqlar  -  esa  jismoniy  sifatlarni  (kuchni,  tezkorlikni,  chidamlilikni  va  boshqalami) 

tarbiyalashga  yo'naltirilgan  mashqlar.  Bunday  bo'linish,  aibatta,  shartii,  chunki  harakatlanish 

amallarining shakli va maznmni ko'pgina hollarda bir - biri bilan o'zaro chambarchas bog’iangan 

bo’ladi. 

Maxsus  tayyorgarlik  mashqlari  qatoriga  tahlid  qilish  (imitatsion)  mashqlari  ham  kiritiladi.  Ular 

shunday  tanlab  olinadiki,  sportchining  harakatlari  koordinatsion  strukturasi  bo’yicha  bajarish 

harakteriga va ayniqsa tanlangan sport turi kinematikasi bo'yicha ham bajarish harakteriga imkon 

qadar ko'proq mos tushsin. 

Ko'pgina  maxsus  tayyorgarlik  mashqlari  orasidan  murabbiy  faqal  aniq  qo'yilgan  vazifani  hal 

qilish  uchun  mo'ljallangan  mashqlarni  taniab  ola  bilishi  emas,  balki  harakatlarning  ayrim 

qismlaridan,  element!  arid  an,  birikmalaridan  yangilarini  yarata  olish  malakalariga  ham  ega 

bo'lishi  kerak.  Bu  koordinatsiyasi,  kuchlanishi  (zo'riqishi),  harakteri,  amplitudasi  va  boshqa 

xususiyatlari  bo'yicha  musobaqa  mashqlari  bilan  o’xshash  mashqlar  bo'lishi  kerak.  Biroq, 

hamma  mashg’ulot  vositalari  shug’ullanuvchilaming  individual  xususiyatlarini  inobatga  olgan 

holda  t  tanlanishi  lozim.  Ulardan  ba'zilari  sportchining  mavjud  kuchli  tomonlarini  yanada 

yaxshilashi,  boshqa  bir  vositalar  esa  ayrim  ortda  qolib  borayotgan  texnik  harakatlami  yoki 

jismoniy  sifatlami  yetkazib  olishga  xizmat  qilishi  kerak.  Umumtayyorgarlik  mashqlari  asosan 

sportchining  umumiy  layyorgarlik  vositalari  hisoblanadi.  Ular  sifatida  eng  rang  –  barang 

mashqlardan  -  o'z  ta'siri  xususiyatlari  bo'yicha  maxsus  tayyorgarlik  mashqlariga 

yaqinlashtirilganlaridan  ham,  ulardan  keskin  farq  qiladigan  (shu  jumladan  qarama  -  qarshi 

yo'nalgan) mashqlardan ham foydalanish mumkin. 

Umumtayyorgarlik  mashqlarining  ahamiyatiga,  ko'pchilik  sport  turlarida,  ayniqsa  o'sib 

kelayotgan yosblaming mashg’ulotlarida, ko'pchilik hollarda, yetarlicha baho berilmaydi. Ayrim 

mutaxassislar  ko’p  yillik  tayyorgarliknlng  barcha  bosqichlarida  maxsus  tayyorgarlik  hajmini 

keskin  oshiradilar  va  shu  bilan  birga  umumiy  jismoniy  tayyorgarlik  hajmini  qiskartiradilar.  Bu 

esa yosh sportchilar mashg’ulotlarini o'ta jadallashishiga olib keiadi. 

Umumtayvorgarlik  mashqlarini  natijalar  yaxshilanishiga  ta'siri  aniq  lakt  hisoblanadi.  Maxsus 

vositalar  (musobaqa  va  maxsus  tayyorgarlik  mashqlari),  bir  tomondan,  natijalami 

yaxshilanishiga  yanada  bevosita  ta’sir  ko'rsatadilar.Ikkinchi  tomondan,  natijalarni  yetarli 

darajada  yaxshilanmasligi  yoki  hattoki  yuksak  yutuqlar  bosqichida  ularni  o'sishdan  to'xtashi, 

shuningdek  sportchi  shikasUanishlarining  ko'payishi  mashg’ulotlarda  va  ayniqsa  boshlang’ich 

bosqichlarida umumtayyorgarlik mashqlari hajmining yetarli darajada bo’lmaganligi sababli deb 

ta’kidlash mumkin. 

Umumtayyorgarlik mashqlarini tan lash da. odatda quyidagi talablarga rioya qilinadi: 

sport  yo'lining  dastlabki  bosqichlarida  sponchining  umumiy  jismoniy  tayyorgarligi 

hartomonlama  jismoniy  rivojlanish  masalalarini  effektiv  hal  qilish  imkoniyatini  beradigan 

vositalarni o'z tarkibiga olishi kerak; 

chuqurlashtirilgan  ixtisoslik  va  sportni  takomillashtirish  bosqicblarida  u  sport  natijalari 

progressini  aniqlaydigan  musobaqa  malaka  va  ko’nikmalarini  va  jismoniy  qobiliyatlami 

takomillashtirish uchun quyidagilar fundamenti (asosi) bo'lib hisoblanishi kerak: 

nomaxsus,  ya'ni  umumiy  chidamlilikni  tarbiyalashda  o'rtacha  intensiviikdagi  azoq  davomli 

yugurish, chang* i krosslari, suvda suzish; 

xususiy  kuch  qobiliyatlarini  tarbiyalashda  -  og;ir  atletikaga  daxldor  bo’lgan  shtanga  bilan 

mashqlar,  shuaingdek  turli  qo'shimcha  og’irlik  va  harshiliklar  bilan  bajariladigan  sport  - 

yordamchi gimnastika mashqlari; 

harakat  tezligini  va  harakatlanish  reaktsiyasini  tarbiyalashda  -  sprinter  mashqlari,  sport 

o'yinlarining turli ko'rinishdagi mashg’ulotlari vaharakatli o’yinlar; 

koordinatsion qobiliyatiami tarbiyalashda – sport gimnastikasi, akrobatika elementlari, harakatlar 

koordinatsiyasiga yuqori talabli o'yinlar. 

Biroq, umumtayyorgarlik mashqlari shu bilan birga sport ixtisosligini ham ifodalashi kerakligini 

unutmasiik  lozim.  Turli  jismoniy  mashqiami  bajarish  o'rtasida  turli  jismoniy  sifatlar  va 

harakatlanish malaka va ko'nikmalarini ijobiy va salbiy «ko*chirish» qonuniyatlari bilan bog’iiq 

bo'lgan ham ijobiy, ham salbiy o'zaro ta’sirlar qo'llanishi mumkin. 

Faqat  shu  sababning  oV.iga  ko'ra  ham  umumiy  jismoniy  tayyorgarlik  vositalari  bar  xil  sport 

turlari uchun bir xil bo'la olmaydi. Ma'lum bir o’xshashligi bilan bir qatorda ushbu vositalarning 

tarkibi  bar  bir  aniq  holatda  o'zining  alohida  xususiyallariga  ega  bo'lishi  kerak.  Bu  ularni 

tanlashga ham, mashg’ulot jarayoni tuzilmasida egallaydigan joyiga ham taalluqli. 

Umumtayyorgarlik  mashqlarini  mashg’ulot  jarayoniga  kiritilishi,  odatda,  uning  umumiy 

samaradorligini ortishigaxizmatqiladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Asosiy darsliklar va o’quv qo’llanmalar  

 

1. Саломов Р.С. Спорт машғулотнинг назарий асослари – Тошкент., Ўз ДЖТИ, 2005 йил - 

238 б.  

2.  Mahkamdjanov  K.M.  Jismoniy  madaniyat  nazariyasi  va  metodikasi  Toshkent.,  “Iqtisod  -

moliya” 2008 yil - 300 b.  

3. Матвьев Л.П. Теория и методика физического воспитание Москва – 2005 г. 

 

Qo’shimcha adabiyotlar 

1.  Гончарова  О.В.  Ёш  спортчиларнинг  жисмоний  қобилиятларини  ривожлантириш 

Тошкент., Ўз ДЖТИ, 2005 й - 171 б.  

2. Абдуллаев А., Хонкелдиев Ш. Жисмоний маданият назарияси ва методикаси Тошкент., 

ЎзДЖТИ, 2005 йил - 300 б.  

Xorijiy    adabiyotlar 

1.

 

Cratty B. Movement behavior and motor learning. Philadelphia. Lee and Febliger.- 1973. 

2. Domann G., Domann D., Hagy B. How to teach your baby be physically " supperb.- Garden 

City Park, New York.- 1994. 

 

 

Elektron ta’lim resurslari  

1. www.pedagog.uz 

2. tdpu.INTRANET.uz