4 Qadimgi Osuriya davri (er av. II ming yillikning I yarmi)

II Bob Qadimgi Ossuriya madaniyat
Yaqin Sharq mamlakatlari ichida Old Osiyoda o`zining iqtisodiy va siyosiy o`rnini egashga harakat qilgan Ossuriyaning tarixini tahlil qilish va kеrakli xulosalarni chiqarish maqsadga muvofiqdir.
11 -ming yillikda Ossuriya va uning dastlabki Harbiy yurishlari.
O`qituvchining maqsadi:
Asosan birinchi yillikni boshlarida yaqin sharqdagi xolqaro ahvoli. jumladan davlatlarni ijtimoiy iqtisodiy munosabatlaridagi umumiy yakinlarini ko`rib chiqishdan iborat.
Indеniv o`quv maqsadlari:
1. Qadimgi Sharq davlatlarida iktisodiy - ijtimoiy taraqqiyotda umumiy farqlar mavjudligini biladi.
2. Ossuriyani qudratli davlat bo`lishiga raqib davlatlarni anglab еtadi.
3. Ossurlarni Sharkiy o`rta еr dеngiziga yurishining sabablarini tushunadi.
Bir ming yillikning boshlarida Yaqin Sharq davlatlarning har tomonlama rivojlanishi uchun barcha shart-sharoitlar jumladan savdo imkoniyatlar tufayli yuqoridagi davlatlar ichida asta - sеkin ijtimoiy va iqtisodiy sohalarda farqlar paydo bo`la boshladi. Jumladan ayrim kеksa davlatlar. Xеtt, Mitanni gullab yashnayottan davlatlar hisoblansa aksincha Misr va boshdan kеchirayotgan davlatlar hisoblansa. aksincha Misr va Vavilon davlatlari ichki inkirozlarni boshdan kеchirayotgan davlatlar hisoblanardi, Ossuriya davlati endi Jahon siyosati voqеalarida muxim o`rin tutadigan davlatlar qatoriga ko`shila boshladi. Siyosat hayotga yaqin Sharq mamlakatlari ichida bir ming yilikda yangi davlatlar, jumladan Urartu, Kush, Lidiya, Midiya, Fors davlatlari ko`rina boshladi. Xalqaro siyosatda bir ming yillikda shaharning siyosiy hayoti ayrim qabilalar muxim rol o`ynay boshladilar, ayniqsa Frodkiyaliklar, Karimiylar. Skiflarni misol qilib olish mumkin.
Ikkinchi ming yilikda ayrim davlatlar yirik imkoniyatlarni vujudga kеltirish uchun harakatni boshladilar. Ayniqsa Yaqin Sharqda qudratli davlat bo`lish uchun Ossuriya ham o`z imkoniyatini ishga solishga harakat qilib qurdi. Yuqoridagi davlatlar o`rtasidagi davlatlar siyosiy kurash faqat bir ming yillika kеlib Jahon Haritasida yirik davlatni yuzaga kеlishi bilan tugallandi. Shunday davlatlardan biri kudratli Ossuriya davlati edi. Yaqin Sharq davlatlari ichida.
Ikkinchi ming yillikda Ossuriya Yaqin Sharq davlatlari ichida qudratlisi hisoblanardi. Lеkin ko`chmanchi oromiy qabilalarning tuxtovsiz yurishlari Ossuriya yana ikki yuz yilga siеsiy xayotda o`z o`rnini topa olmasligiga sabab bo`ldi. Kеyinchalik 6g` qabilalarning maxalliy xalq bilan kushiluvi paydo bo`la boshladi. Natijada bu xalqlarni qushiluvi rivojlanishiga taraqqiyotning ayniqsa Harbiy sohada muxim o`zgarishlar yuz bеrdi. Shunday qilib Ossuriyaning iktisodiy - ijtimoiy va siеsiy xayotdagi muxim o`zgarishlar X - XII asrlarni o`z ichiga olgan davrda Ossuriya tarixida Yangi Oosuriya davri boshlandi.
Ossurlar tashqi siyosatning aktivlashuviga bosh sabablardan biri Ossuriya iqtisodiy va siyosiy xayotida muxim o`rin tutadigan mеtal yog`och va boshg`a buyumlarga bo`lgan extiyoj tufayli edi, dеb hisoblash mumkin.
Ossurlarni tashqi siyosatning aktivlashuviga bosh sabablardan biri Ossuriya iqtisodiy va siyosiy hayotida muxim o`rin tutadigan soxa yog`och va boshqa buyumlarga bo`lgan extiyoj tufayli edi, dеb hisoblash mumkin.
Ossurlarni tashqi yurishining yana bir muxim tomonlaridan biri muxim savdo yullari egallashdan iboart va maqsad bor edi. Ammo Ossuriyalarning Old Osiyodagi barcha boyliklari egallashi uchun yolg`iz o`zi emas balki uking raqiblari mavjud edi. Jumladan. Misr, Urartu, Vavilon va boshqa davlatlar ham o`z siyosiy hayotlarida raqiblar ustidan g`olib chiqish o`z maqsadlariga erishish uchun o`z imkoniyatlarini ishga soldilar.
IX asrni boshlarida Ossurlar Shimoliy Mеsopatamiyada muxim o`rnashib oldilar. Ayniqsa Ossurlar tashqi faoliyatni harakatlari ikki podsho davrida Ashshurnatsiranal II va Salamansor III davrlarida bo`lib o`tdi.
Ossurlarni yurishi ikkinchi tomoni bo`ldi. Birinchisi Shimoldagn yashovchi Noibi qabilalarini bеzovta qilishdan boshlandi. Shu paytda Qadimgi Urartu davlati yuzaga kеlayotgan payt edi. Ossurlarni kеyingi yurishi Sharqiy o`rta еr dеngiziga qaratildi. Nima uchun: sababi bu o`lka boyliklarga boy edi. Bundan tashqari muxim savdo yullari, hamda savdo - xunarmandchilik markazlari ayniqsa Tir, Sidan, Bibl, Arrad shaHarlari har tomonlama taraqqiy etgan bo`lib, xizmat kilishi mumkinligi tarixidan o`z isbotini topgan o`lkalardan biri hisoblanardi. Bu rayon kichik Osiyoga va O`rta еr dеngiziga va Misrga borishi uchun muxim platsdarm edi. shuning uchun Ashurnatsiri^ol 11 o`z Harbiy yurishlarini boshladi hamda shimoliy Suriyada yashovchi Oramеy qabilalarini еngdi. Kеyinchalik unung yurishlarini, uning ugli Salomonsr III davom etkazdi. Ayniqsa yosh Harbiy sarkarda Salomonsar II Urartu davlatnpi maglub etib uning poytaxtini egalashgacha borib o`tdi.
Xatto uning yurishlari Fors ko`rfazining ichki kismigacha davom etib. ko`p boyliklar bilan kaytdi. Fakatgina 840 yilga kеlib Salomonsar III Еvropaga yurish qilib, Damashq egallandi.
Xatto Tir, Sidan, Isroil podsholiklari ossurlarga ultsan to`laydigai bo`ldilar. Kar Tir ossur podshosi poytaxtni chiroyli bo`lishi uchun ko`p ishlar kilindi. Ayniqsa podsho Ashshurtsiripal II ning saroyi uning binolari, boglari, yozuvlari, maydonlari tadbirlar o`tkazish uchun, xullas Ossur IX asrda eng kudratli davlach sifatida tarixda nom koldirgan edi.

746-745 yillarda Ossuriyada siyosat axvol ogirlashdi. Sababi Urartu davlatidan uchragan mag`lubiyat axvolni ogirlashtirdi, xokimyatga Harbiylarni yordami bilan Tiglatpalasar III kеldi va dastlabki isloxatlarini amalga oshnrdi. Uni isloxati ikki turga bo`linadi. Birinchisi - ma`muriy.

Ikkinchisi - Harbiy va armiya to`g`risida.
Shunday psloxatlar tufayli Ossuriya armiyasi ko`p tarmoqli bo`ldi. Eng asosiy kushin turi ot kushilgan aravasi-jangchilardan iborat edi. xullas Ossuriya armiyasinish kurol - yaroklari, kiyim - kеchaklari, Harbiy tayyorgarligi zamon talabida edi. Vu davrda Ossurlar Harbny istеxkomlarini ko`rish va ta`mirlashga ham e`tibor bеrdilar. Uncha muxim ahamiyatga ega bulmasada Ossurlar ham Harbiy faoliftga ega edilar. Bund-sh tashkari Ossurlar agar urush boshlamoqchi bo`lsalar eng avvalam bor, dushman gugrnspda ma`lumotlarni tupik olib bo`lgandan sung Harbiy Harakatlarni boshlar edilar. u to`g`risida yigilish bo`lib ma`lumot isbotlangandan kеyin Harbiy Harakatlar boshlandi. Boshqa davlatlarga xos bulmagan ish xayoti shundaki Ossurlar birgina Asarxadan davrini
xisobga olmaganda karokchilar yordamidan foydalangan emaslar. Va nixoyat Ossurlarni boskmnchilikHarakatining eng kudratli davri USh-UN asrlarga to`g`ri kеladi. Ayniqsa Tiglatpalasar III davri bilan boglikdir, Tiglatpalasar III 743-740 yillari Urartu yurish boshlashdan oldin Shimoliy Suriya va Kichik Osiy boshchiliklarini maglub etib Urartu ikki marta yurish uyushtirdi. Va nixoyat Ossurlar Damashk-Isroil knyazliklarini. Midiya hamda 729 yili mukaddas Vavilonni egallashi tufayli Old Osiyoning egallashi tufayli Old Osiyoni kuchli davlatiga aylandi. Barcha bosib olingan o`lkalarda viloyatlartashkil etildi. Lеkin barcha boshqaruv markaz qulida edi.
Tiglatpalasar III davri xisoblangan Salamansor V ichki tarkiblarchi mustaxkamlashga e`tiborni kuchaytirdi, ayniqsa uning davrida savdogorlar, ruxoniylar hamda Ashshur Xorin kabi shaHarlarni mustaqil boshqaruvi chеklab mamlakachda kg`r,"i.1 boshlandi. bundam tashkari Salamansor V Isroil bilan bo`lgan jangda g`olib chikmaganligi tufayli norozilik kuchayib uning o`rniga dinastiya vakillaridan SarIon xokimiyatiga kеlib ma.mlakatda tartib urnatdi va Harbiylar va savdo ruxoniylar bilan alokani mustaxkamlashda hamda hamda mustaqil podsholigini еngdi. Uning poygaxj samariyani egalladi. Shundan sung Old Osiyoni siyosiy xayotidan Isroil davlati uchdi. Sargon II ning kеyingi faoliyati Midiya bilan Karkamishka Frigiya podsholigiga karshi urushlar olib bordi. Tigr daryosi buyida yangi poytaxt Dur-Shorukin shaxrsha asos solindi. Sargon IIning ugli Sinaxеrib faoliyati ham ancha murakkab kеchdi. U Vavilon bilan kurashni davom etkazdi. Xa1to 689 yili Vavilon shaxriga Еvrot suvini kuyib shaHarni vayron dtdi. Kеyin Isroil udеy podsholigiga kurash boshlab katta boylnk bilan kaytdi. Slyaaxxеrib ichki nizolar tufayli 681 yili uldirildi. Kichik uchli-Asarxaddon taxtga kеldi. U Vavilon shaxrini kayta tikladi, barcha boylik va jixozlar kaytarildi. Ammo Asarxaddan boshqaruvining oxirida mamlakat Oddiy axolisining naroziligi kuchaydi bundan foydalangan ugli Ashshurbanapol taxtga chikishga Harakat kildi. Misrdagi ko`zgolonni bostirish uchun yulga chikkan Asorxaddan vafot etdi. Xokimiyat tеpasiga kеlgan Ashshur banapal juda aklli, bilimdon soxnb egasi bo`lib; misol tarikasida aytsak, uning boshqaruvi davrida poytaxt Ninеviеyada kutubxona mavjud bo`lib, unda 300000 loy taxtachalarga yozilgan fannish barcha sohal.chriga tеgishli ma`lumotlarni olish mumkin edi. Umuman Ashshurbanapal tatki siyosagini ikki daprga bo`lish mumkin:
Ossurlarning Yakin Sharkdagi xukmronligi.
Kudratli Ossur siyosati hamda siyosiy inkirozi boshlanishi bilan Haraktеrlanadi.
Xulosa shuki, ossurlar davlatining inkirozga yuz to`tishining eng muxim sabablari tarakkiyotning bir tomonlama buligshi, guruxlar o`rtasida kurash. boshqaruvdagi porakandalik. Dеmak, yuqoridagi barcha xato kamchiliklar Ossurlar davlatini xalokatga olib kеldi. Kеyingi vokеalar tu vokеalar kеchdiki. 625 yili Vavilon Midiya mustaqillikka erishdilar. Ular Ossurlar bilan urush kildilar. Ossurlarning yirik shaHarlari Ashshur 614 yili va 612 yili Ninеviya vayron etildi.
Xullas, kudratli Old Osiyo davlati tarixdan uchib, ko`shni xalqlar bilan aralashib, yangi xalqlar yuzaga kеldi. Mesopotamiya jahon sivilizatsiyasi va qadimgi shahar madaniyatining ilk o‘choqlaridan biri. Mesopotamiya madaniyati bir necha ming yillar davomida rivojlandi hamda qo‘shni madaniyatlarga hayotbaxsh ta’sir qildi. Mesopotamiyada ilk bor yozuv, adabiyot, fan, ta’lim tizimi o‘z davriga nisbatan mukammal rivojlandi. Ilk xalq og‘zaki ijodi, aniq fanlar rivojlandi. Mesopotamiya madaniyati o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, bu yerda yaratilgan uyg‘un madaniyat jahon sivilizatsiyasining ajralmas bir qismini tashkil etdi. Mesopotamiya madaniyatining yutuq va kashfiyotlari qadimda va o‘rta asrlarda boshqa madaniyatlar va xalqlar tomonidan o‘zlashtirilib, dunyo madaniyatining keyingi taraqqiyotiga poydevor bo‘lib xiz mat qildi. Bu madaniyatning ilk asoschilaridan biri shumerlar bo‘lib, ular ning yutuqlarini bobilliklar va osuriyaliklar o‘zlashtirib, davom ettirdilar. Mesopotamiya madaniyatining asoslari mil. avv. IV ming yillikda shaharlar paydo bo‘lishi bilan boshlandi. Uning uzoq yashash davrida unga xos ichki yaxlitlik, an’analarning merosiyligi, uning unsurlarini ajralmas aloqasi saqlanib qoldi. Mesopotamiya madaniyatining boshlang‘ich davri o‘ziga xos yozuvning shakllanishi bilan belgilanadi. Keyinchalik bu yozuv mixxatga aylanadi. Mixxat Mesopotamiya sivilizatsiyasining asosiy ildizi bo‘lib, uning barcha jihatlarini birlashtirgan an’analarini saqlab qolish imkoniyatini berdi. Mil.avv. IV–III ming yilliklarda shumer mixxat yozuvi paydo bo‘ldi. Mil.avv. XXIV asrda ilk batafsil yozilgan Shumer matnlari paydo bo‘ldi. Akkad tili Janubiy Mesopotamiyada mil.avv. III ming yillik ning ikkinchi yarmida shakllandi. Shumer va akkad tillari bir-biridan ko‘pgina so‘zlarni o‘zlashtirib oldi. Mil.avv. III ming yillikning oxirida dunyo tarixida ilk bor qadimgi shumer– akkad lug‘atlari tuzilgan. Dastlab shumer yozuvini, keyinchalik shumer–akkad yozuvini butun Old Osiyo xalqlari o‘zlashtirib oldilarShumerda ham kutubxonalar mavjud bo‘lgan. Kalxu, Ashshur va boshqa shaharlardagi kutubxonalar mashhur edi. Mil.avv. II ming yillikdan boshlab Ur, Nippur shaharlarida ada biy va ilmiy matnlardan iborat kutubxonalar paydo bo‘ldi. Qadimgi Sharqning eng mashhur kutubxonasi Ashshurbanipalning (mil.avv. 669–635 yillar) Nineviya shahrida to‘plangan 30.000 taxtachadan iborat kutubxonasi ediShumer adabiyotining eng mashhur namunasi afsonaviy qahramon Bilgamesh to‘g‘risidagi epik afsonalar to‘plamidir. Doston tarkibiga To‘fon afsonasi ham kiradi. Bu asar akkad tilida qayta ishlangan nusxada to‘laroq ko‘rinishda Ashshurbanipal kutubxonasidan topilgan. Mil.avv. II ming yillik oxirida Bobilda akkad tilida yozilgan falsafiy mavzudagi «Ha, men donolik ilohini sharaflayman» asari saqlanib qolgan. U aybsiz, mashaqqat chekkan kishining shafqatsiz taqdiri to‘g‘risida hikoya qiladi. Qadimgi Mesopotamiya jamiyatining mafkuraviy hayotida diniy e’tiqod hukmron o‘rinni egallagan. Mil.avv. IV–III ming yilliklar chegarasida Shumerda batafsil ishlab chiqilgan, keyinchalik, Bobilda o‘zlashtirilib, rivojlantirilgan teologik tizim yuzaga keladi. Har bir Shumer shahri o‘z xudo homiysiga ega bo‘lgan. Bundan tashqari, barcha shumer shaharlari sig‘ingan xudolar bo‘lgan. Bu osmon xudosi Anu, yer xudosi Enlil, suv xudosi Enki yoki Ea kabi ilohlar tabiat hodisalari kuchlarini aks ettirgan. Ko‘pincha ular koinot jismiga o‘xshatilgan. Har bir xudoga alohida vazifa yuklatilgan. Enlil taqdir xudosi, shaharlar asoschisi hamda motiga va omoch kashfiyotchisi; shumer quyosh xudosi Utu (akkad mifologiyasida Shamash); xudo Enlilning o‘g‘li Ninnar; sevgi va hosildorlik ma’budasi Innana (Bobil va Osuriya panteonida Ishtar); abadiy hayot, tabiat xudosi Dumuzi (Bobilda – Tammuz) keng tarqalgan. Ma'lumki, ponasimon yozuvlarni qidirib topish, ulardan nusxa ko‘chirish XVII asrda boshiangan. Ammo olimlar bu yozuvlarni ko'p vaqtgacha o'qiy olmaganlar. XVlIf-XIX asrlarda Old Osiyo, xususan Mesopotamiyadan ponasimon yozuvlarni qidirib topish, o'qib chiqish bo'yicha jiddiy yutuqlarga erishilgan. XX asrda esa Old Osiyo va Mesopotamiyada bu qadimiy yozuvlarni qidirib topish, o'qib chiqish borasida yangidan-yangi muvaf- faqivatlar qo'lga kiritildi. Qadimgi moddiy madaniyat yodgorliklari, o'sha davr mu- alliflari yozib qoldirgan tarixiy ma’lumotlarga qaraganda iyerog- lif. mixxat bilan yozilgan hujjatlar, toshlarga, papiruslarga bitilgan yozuvlar katta ilmiy ahamiyatga ega. Iyeroglif va mixxatlar qadimgi zamonlarda Sharq dunyosining, qolaversa butun Old Osiy- oning asosiy yozuv usuli bo'lgan. Shoh, amaldorlarning saroylari, ruhoniylar ibodatxonalarining devorlaridan juda ko'plab yozuvlar topilgan. Sopol lavhalar sirtiga yozilgan iyeroglif va mixxatlarda Old Osiyo, xususan Mesopotamiya xalqlarining xo'jalik, ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayotiga oid turli ma'hunotlar qayd etilgan. Shu bois mazkur xat va bitiklar Mesopotamiya xalqlarining tarixi va madaniyatini o'rganishda muhim manba hisoblanadi. XVII asrda italiyalik savdogar va sayyoh Petro della Vale mixsimon xatlarning nusxalarini birinchi marta Yevropaga olib kelgan. Petro bu yozuvlarni Eron shohi Doroning Persopol saroyi devorlaridan ko'chirib olgan. Lekin Yevropa olimlari bu yozuvlarni ko'p vaqtgacha o'qiy olmaganlar. XVIII asr oxirida daniyalik Karsten Nibur mixsimon (ponasimon) xatlarni o'qib chiqishga harakat qilgan. Nibur ponasimon xatlarning ma’lum darajada aniqroq chizib berilgan bir necha nusxasini bosib chiqargan va ularni o'qishga kirishgan. Biroq Nibur ham ponasimon xatlarni o'qib chiqishni oxiriga yetkaza olmagan. U ponasimon xatlar uch xil yozuv tizimi- da bitilganini va shu uch xil tizimdan eng soddasi uch alifbo bel- gisidan iborat ekanligini aniqlay olgan, xolos.Germaniyaning Gettingen gimnaziyasi o'qituvchisi Grotofend (1775-1853) mixxatlami o‘qib chiqishda katta yutuqlarga erishgan. U o‘zidan oldingi o'tgan olimlarning egri mix (pona) belgi-ajratuv- chi belgini bildiradi va alifboli Persopol xatidagi bir guruh belgilar esa podshoning unvonini bildiradi. degan farazlariga asoslanib. bu yozuvning hammasi umuman ikki Eron shohining unvonini bildiradi, deb taxmin qilgan. Grotofend bu yozuvda Ahamoniylar su- lolasidan bo'lgan ikki Eron shohining: Doro va Kserksning nom- larini, shuningdek, Doroning otasi Kashtasib(Gistasp)ning nomini o‘qib ehiqishga muvaffaq bo'lgan. Sharqshunos olim V.I.Avdiyev Grotofendning qadimgi fors mixxatining to'qqizta alifbo belgisini to'g‘ri tushuna olganligi va bu bilan mixxatlami o'qib ehiqish ishiga asos solganligini ta’kidlaydi. Bu Grotofendning sharqshunos- likdagi katta kashfivoti edi. Ammo Grotofendning bu kashfiyotini ba’zi olimlar tezda tan olmadilar. Uning ishini Lassen va Bvurnuf kabi olimlar davom ettirib. qadimgi fors alifbosining qolgan belgi- larini ham aniqlashga muvaffaq bo'lgan. Byurnufning 1836-vilda bosilib chiqqan asarida qadimgi fors yozuvidagi 34 alilbo belgisin- ing to‘g'ri o'qilishi berilgan. Ingliz sayyohi G.Roulinson asarlari fors ponasimon xatlarini o'qib chiqishning to'g'riligini tekshirish va keyinchalik ossurolo- giya (ossurshunoslik) deb nom olgan yangi fanni yanada rivoj lan- tirish uchun juda qimmatli ma'lumot bergan. G.Roulinson Eronda 1835-yili ponasimon xatlardan bir nechtasining nusxasini ko'chirib olgan. Bular orasida qovaga o'yib yozilgan mashhur Behistun yozuvi ham bo'lgan. Grotofendning o'qib chiqqan yozuvidan bexabar bo'lgan G.Roulinson bu yozuvlarni sinchiklab tekshirib, fors ponasimon xatining 18 alifbo belgisini to'g'ri aniqlagan. G.Roulinson to'plagan boy ma’lumotlar ponasimon xatlarning qolgan tizimini ham aniqlashga kirishishga imkoniyat yaratgan. G.Roulinson va Aorris Yangi Elam yozuvlari uchun ham xizmat qilgan ikkinchi tizimning 200 ga yaqin belgisini aniqlashga muvaffaq bo'lganlar. Bu ikkinchi tizim sillab yozuvi (bo'g'inli yozuv) tizimidir. Ponasimon xatning uchinchi tizimini G.Roulinson, Xinks va Oppertlar o'qib chiqqanlar. Ular uchinchi tizimda 200 dan ortiq sillab (bo'g'inli) belgi bor- ligini va bu bilan bir qatorda ishlatiladigan bir qancha ideogram- malarning borligini aniqlaganlar. Bu yozuvlarni o'rganish natijasida ular semit tillar guruhiga mansub bo'lgan tilda yozilganligi maium boigan. Keyinchalik Bobil ponasimon xatiga yaqin boigan ossur bo'ginli ponasimon tizimi va nihoyat Janubiy Mesopotamiyaning shumeriylar deb atalgan, eng qadimgi aholisida paydo boigan ponasimon xatning eng qadimgi shakli ham o'qib chiqilgan. Ponasimon xat avvalo shumerlarda paydo bo'lib, keyin ulardan bu xatni bobilliklar olib, uni o'z navbatida ossuriylarga o'tkazganlar. Shuni alohida ta'kidlash joizki, XIX asrning 90-yillarida nemis olimlaridan F.Delig tomonidan akkad tilining grammatika- si tuzilgan. Shumer yozuvlarining topilishi hamda o'qib chiqilishi munosabati bilan ossurologiya faniga asos solingan. O'z o'rnida shumer yozuvlaridan urartlar, elamliklar, xettlar va Old Osiyodagi boshqa xalqlar ham foydalanganlar. Natijada keyinchalik ossurologiya fanidan shumerologiya, elamitologiya, urartologiya va xet- tologiya fanlari ajralib chiqqan. Shumer yozuvlarini o'qish osonlikcha bo'lmagan. Buning uchun olimlar ko'p mehnat qilganlar. XX asrning birinchi yarmida shumer yozuvlarini topish, o'qib chiqish ustida F.Tyuro-Danjen, A.Pebel, A.Daymel, A.Falken- shteyn va boshqa olimlarning xizmatlari tahsinga sazovor. Ular o'zlarining ko'pyillik tadqiqotlari natijasida shumer tili grammatikasi va lug'atining yaratuvchilari hisoblanishadi. Hozirgi kunda Pensilvaniva universiteti olimlari shumer tili grammatikasi va tiliga oid ko'p tomlik asar yozish ustida ish olib bormoqda. 1992-yili piktografiyaga bag'ishlangan ikki tomlik asar nashrdan chiqdi. Hozir esa ilk shumer yozuvlarini o'qib chiqish us- tida faolivat olib borilmoqda. Shunday qilib shumerliklarning bu ponasimon xatlari dunyo- dagi eng qadimgi alifbolardan biri hisoblanadi. Mazkur ponama- simon xat orqali yozilgan hujjatlar, bitiklar va turli yozishmalar,voqeanomalar Old Osiyo xalqlari tarixi, xo'jaligi, ijtimoiy-siyosiy tuzumi, moddiy va ma'naviy madaniyatini o'rganishda nodir man- balardan biri hisoblanadi
XULOSA
Ma'lumki, ponasimon yozuvlarni qidirib topish, ulardan nusxa ko‘chirish XVII asrda boshiangan. Ammo olimlar bu yozuvlarni ko'p vaqtgacha o'qiy olmaganlar. XVlIf-XIX asrlarda Old Osiyo, xususan Mesopotamiyadan ponasimon yozuvlarni qidirib topish, o'qib chiqish bo'yicha jiddiy yutuqlarga erishilgan. XX asrda esa Old Osiyo va Mesopotamiyada bu qadimiy yozuvlarni qidirib topish, o'qib chiqish borasida yangidan-yangi muvaf- faqivatlar qo'lga kiritildi. Qadimgi moddiy madaniyat yodgorliklari, o'sha davr mu- alliflari yozib qoldirgan tarixiy ma’lumotlarga qaraganda iyerog- lif. mixxat bilan yozilgan hujjatlar, toshlarga, papiruslarga bitilgan yozuvlar katta ilmiy ahamiyatga ega. Iyeroglif va mixxatlar qadimgi zamonlarda Sharq dunyosining, qolaversa butun Old Osiy- oning asosiy yozuv usuli bo'lgan. Shoh, amaldorlarning saroylari, ruhoniylar ibodatxonalarining devorlaridan juda ko'plab yozuvlar topilgan. Sopol lavhalar sirtiga yozilgan iyeroglif va mixxatlarda Old Osiyo, xususan Mesopotamiya xalqlarining xo'jalik, ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayotiga oid turli ma'hunotlar qayd etilgan. Shu bois mazkur xat va bitiklar Mesopotamiya xalqlarining tarixi va madaniyatini o'rganishda muhim manba hisoblanadi. XVII asrda italiyalik savdogar va sayyoh Petro della Vale mixsimon xatlarning nusxalarini birinchi marta Yevropaga olib kelgan. Petro bu yozuvlarni Eron shohi Doroning Persopol saroyi devorlaridan ko'chirib olgan. Lekin Yevropa olimlari bu yozuvlarni ko'p vaqtgacha o'qiy olmaganlar. XVIII asr oxirida daniyalik Karsten Nibur mixsimon (ponasimon) xatlarni o'qib chiqishga harakat qilgan. Nibur ponasimon xatlarning ma’lum darajada aniqroq chizib berilgan bir necha nusxasini bosib chiqargan va ularni o'qishga kirishgan. Biroq Nibur ham ponasimon xatlarni o'qib chiqishni oxiriga yetkaza olmagan. U ponasimon xatlar uch xil yozuv tizimi- da bitilganini va shu uch xil tizimdan eng soddasi uch alifbo bel- gisidan iborat ekanligini aniqlay olgan, xolos.Germaniyaning Gettingen gimnaziyasi o'qituvchisi Grotofend (1775-1853) mixxatlami o‘qib chiqishda katta yutuqlarga erishgan. U o‘zidan oldingi o'tgan olimlarning egri mix (pona) belgi-ajratuv- chi belgini bildiradi va alifboli Persopol xatidagi bir guruh belgilar esa podshoning unvonini bildiradi. degan farazlariga asoslanib. bu yozuvning hammasi umuman ikki Eron shohining unvonini bildiradi, deb taxmin qilgan. Grotofend bu yozuvda Ahamoniylar su- lolasidan bo'lgan ikki Eron shohining: Doro va Kserksning nom- larini, shuningdek, Doroning otasi Kashtasib(Gistasp)ning nomini o‘qib ehiqishga muvaffaq bo'lgan. Sharqshunos olim V.I.Avdiyev Grotofendning qadimgi fors mixxatining to'qqizta alifbo belgisini to'g‘ri tushuna olganligi va bu bilan mixxatlami o'qib ehiqish ishiga asos solganligini ta’kidlaydi. Bu Grotofendning sharqshunos- likdagi katta kashfivoti edi. Ammo Grotofendning bu kashfiyotini ba’zi olimlar tezda tan olmadilar. Uning ishini Lassen va Bvurnuf kabi olimlar davom ettirib. qadimgi fors alifbosining qolgan belgi- larini ham aniqlashga muvaffaq bo'lgan. Byurnufning 1836-vilda bosilib chiqqan asarida qadimgi fors yozuvidagi 34 alilbo belgisin- ing to‘g'ri o'qilishi berilgan. Ingliz sayyohi G.Roulinson asarlari fors ponasimon xatlarini o'qib chiqishning to'g'riligini tekshirish va keyinchalik ossurolo- giya (ossurshunoslik) deb nom olgan yangi fanni yanada rivoj lan- tirish uchun juda qimmatli ma'lumot bergan. G.Roulinson Eronda 1835-yili ponasimon xatlardan bir nechtasining nusxasini ko'chirib olgan. Bular orasida qovaga o'yib yozilgan mashhur Behistun yozuvi ham bo'lgan. Grotofendning o'qib chiqqan yozuvidan bexabar bo'lgan G.Roulinson bu yozuvlarni sinchiklab tekshirib, fors ponasimon xatining 18 alifbo belgisini to'g'ri aniqlagan. G.Roulinson to'plagan boy ma’lumotlar ponasimon xatlarning qolgan tizimini ham aniqlashga kirishishga imkoniyat yaratgan. G.Roulinson va Aorris Yangi Elam yozuvlari uchun ham xizmat qilgan ikkinchi tizimning 200 ga yaqin belgisini aniqlashga muvaffaq bo'lganlar. Bu ikkinchi tizim sillab yozuvi (bo'g'inli yozuv) tizimidir. Ponasimon xatning uchinchi tizimini G.Roulinson, Xinks va Oppertlar o'qib chiqqanlar. Ular uchinchi tizimda 200 dan ortiq sillab (bo'g'inli) belgi bor- ligini va bu bilan bir qatorda ishlatiladigan bir qancha ideogram- malarning borligini aniqlaganlar. Bu yozuvlarni o'rganish natijasida ular semit tillar guruhiga mansub bo'lgan tilda yozilganligi maium boigan. Keyinchalik Bobil ponasimon xatiga yaqin boigan ossur bo'ginli ponasimon tizimi va nihoyat Janubiy Mesopotamiyaning shumeriylar deb atalgan, eng qadimgi aholisida paydo boigan ponasimon xatning eng qadimgi shakli ham o'qib chiqilgan. Ponasimon xat avvalo shumerlarda paydo bo'lib, keyin ulardan bu xatni bobilliklar olib, uni o'z navbatida ossuriylarga o'tkazganlar. Shuni alohida ta'kidlash joizki, XIX asrning 90-yillarida nemis olimlaridan F.Delig tomonidan akkad tilining grammatika- si tuzilgan. Shumer yozuvlarining topilishi hamda o'qib chiqilishi munosabati bilan ossurologiya faniga asos solingan. O'z o'rnida shumer yozuvlaridan urartlar, elamliklar, xettlar va Old Osiyodagi boshqa xalqlar ham foydalanganlar. Natijada keyinchalik ossurologiya fanidan shumerologiya, elamitologiya, urartologiya va xet- tologiya fanlari ajralib chiqqan. Shumer yozuvlarini o'qish osonlikcha bo'lmagan. Buning uchun olimlar ko'p mehnat qilganlar. XX asrning birinchi yarmida shumer yozuvlarini topish, o'qib chiqish ustida F.Tyuro-Danjen, A.Pebel, A.Daymel, A.Falken- shteyn va boshqa olimlarning xizmatlari tahsinga sazovor. Ular o'zlarining ko'pyillik tadqiqotlari natijasida shumer tili grammatikasi va lug'atining yaratuvchilari hisoblanishadi. Hozirgi kunda Pensilvaniva universiteti olimlari shumer tili grammatikasi va tiliga oid ko'p tomlik asar yozish ustida ish olib bormoqda. 1992-yili piktografiyaga bag'ishlangan ikki tomlik asar nashrdan chiqdi. Hozir esa ilk shumer yozuvlarini o'qib chiqish us- tida faolivat olib borilmoqda. Shunday qilib shumerliklarning bu ponasimon xatlari dunyo- dagi eng qadimgi alifbolardan biri hisoblanadi. Mazkur ponama- simon xat orqali yozilgan hujjatlar, bitiklar va turli yozishmalar,voqeanomalar Old Osiyo xalqlari tarixi, xo'jaligi, ijtimoiy-siyosiy tuzumi, moddiy va ma'naviy madaniyatini o'rganishda nodir man- balardan biri hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Kabirov J, Sagdullayev A.O’rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent, 1990.
2. Muhammadjonov A. Qadimgi Buxoro. Toshkent, 1991.
3. Okladnikov A.P. Paleolit i mezolit Sredney Azii. Vkn. Srednyaya Aziyav epoxu kamnyai bronzi. M. - L. 1966.
4. Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. Toshkent, 1964.
5. Taylor E.B. Pervobыtnaya kul’tura. Per. s angl. D. A. Koropchevskogo.M., 1989.
6. Cheboksarov N.N., Cheboksarova I.A. Narodы, rasы, kulьturiы. M.: Nauka, 1985.
7.O’zbekiston tarixi. Sagdullayev A., Eshov B. tahriri ostida. Toshkent.Universitet, 1997, 2-nashri, 1999.
8. ABDUJABBOR KABIROV QADIMGI SHARQ TARIXI Toshkent “tafakur”

1^ I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P. 170-173.

2^ I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P. 174-175.

3^ Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964.B.496-499.