Xirurgiyani rivojlanish empirik davri oxunov alisher oripovich
Download 33.87 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- EDVIN SMIT PAPIRU- SI
- TIBB QONUNLARI
XIRURGIYANI RIVOJLANISH EMPIRIK DAVRI OXUNOV ALISHER ORIPOVICH alisher.oxunov@tma.uz Umumiy va bоlalar xirurgiya kafеdrasi XIRURGIYANING RIVOJLANISH TARIXI Empirik davr, eramizdan — oldingi 6-7 ming yillikdan to eramizning XVI asrigacha vaqtini o‘z ichiga oladi.
Ilk odamlarning tibbiyot borasidagi bilimlari ularni ilk tajribalaridan kelib chiqqan bo’lib ular nixoyatda cheklangan edi. Ilk insonlar uni o’rab turgan ta- biyatda yuz berayotgan xodisalarini tushinmas edilar. Ilk odamlar jamoasiga tegishli bo’lgan davolash bosqichlari va usullari sifatida, aniq maqsadlarga yo’naltirilgan jamoaviy davolash, gigeenik talablarini rivojlanishi (teridan ki- yim tikish) va turlixil hayvonlarni muqaddas sanab ulaning turli xil a’zolarini, suyaklarini, terisini va turli giyohlar, toshlarni ilohiylik ruxini berib ular yordamida insonlarni davolashga urinishda ko’rishimiz mumkin. Qadimgi in- sonlarni kasalligiga e’tibor qarataydigan bo’lsak ularda suyaklarni snishi juda ko’p uchrashini ko’rishimiz mumkin bo’ladi. Bujaroxatlarni qadimgi odamlar asosan ov vaqtida va turli tabiiy hodisalar vaqtida olishar edi.
Qadimgi Xitoyning yirik xirurgi vakili Xua To (141-208) xisobdanadi. U sinishlarni davolagan, boshda, ko‘krak qafasidada va qorin bo‘shlig‘ida operatsiyalar o‘tkazgan. Qadimgi xitoyning bir kitobida Xua To bemor talog‘ining bir qismi olib tashlangandan keyin sog‘ayganligi yozilgan. Operatsiya vaqtida og‘riqsizlantirish uchun Xua To mafusan, mandrogoru qo‘llagan, yana igna sanchib davolash usul- larini bir yoki ikkita nina kirg‘azib kutilgan natijalarga erishgan. Tug’ma nuqson «quyon lab»ni tuzatish uchun operativ aralashuvni o‘tkazishda turli plastik oper- atsiyalarning to‘liq tavsif yozib qoldirgan.Saqlanib qolgan xujjatlarda Qadimgi Xitoyda eramizdan oldingi V asrda yashagan davolovchi Byan Syue ko‘zda va quloqda operatsiyalar o‘tkazgani yozilgan.
Qadimgi Xindiston xaqida mashxur tarixchilar, faylasuflar va sayyoxlar yozishgan: grek tarixchilari Gerodot, Strabon va Diodor, Aleksandr Makedonskiy yurishi qatnashchilari, SHox CHandragupti-Megasfen saroyidagi elchi Selevkidli, xitoylik tarixchi Syan, ziyoratchi Fa Syan va boshqalar. «Sushrut-Semixt» asosan operativ davlashga bag‘ishlangan: unda 300 operatsiyalar, 120 dan ortiq instrumentlar va 650 tadan kam bo‘lmagan dori vositalari yozilgan. Xindistonda eramizdan oldingi 800 yilda buruni to‘g‘rilash uchun plastik operatsiyalar qilishni boshlashgan, bu teri uchun peshona yoki lunjdan foydalanishgan.
Qadimgi Misrda eng qadimgi operatsiyalar qilingan. Odam tanasi xirurgiyasi aks ettirilgan Edvin Smit papirusi (m.a. XVI asr) 17 ta tub- dan iborat. Unda bosh suyagi, bosh miya, bo‘yin umurtqasi, o‘mrov, elka, ko‘krak qafasi va umurtqa pog‘onasidagi travmatik shikastlanish- lar va ularni davolash xaqida yozilgan. Sinishlar- ni davolash uchun misrliklar qadimmy taxtakach (shinalar)dan foydalanganlar va shi- kastlangan qo‘l-oyoqlarni saqichga shimdirilgan zig‘ir tolasidan to‘qilgan mato bilan tarang qilib bog‘lashgan.
Elinizim davri jaroxligi birinchi navbatda travmatalogiya va jarrox- likning keskin suratlar bilan rivojlari- shi bilan etirof etiladi. Bu boradagi ko’pgina yutuqlar Aleksandriya shifokorlik maktabini bilan bog’likdir. Aleksandirning yurishlari natijasida yunon va qadimgi sharq maktablarini qo’shilishi yuz berdi. Elinizim davri tib- biyoti bir tomondan qa- dimgi yunon falsafasi va ikkinchi tomondan qadimgi sharq maktabini o’zida qamrab oldi. Gip- pokrat bizgacha «genikologiya» «jaroxatlar» to`g`risidagi asarlari qadimgi yunon tibbiyotining merosidir. Ushbu asarlar orqali biz o’sha qadim zamonlarda Yunonistonda jarroxlikning ahvolini, jarroxlik asboblarini, jarroxlik usullarini va turli xil dorilarni bilib olishimiz mumkin.
Rim imperiyasi davrida rim imperiyasini qurilishini biz ulkan shifokorlar armiyasini qurilishiga o’xshatishimiz mumkin. Ulkan sarxatlarni egallashni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan Rim imperiyasi albbatda juda katta mi- qdorda tabiblarga extiyoj sezar edi. Shifokorlar Rim ipreriyasi armiyasinig xar bir bo’linmasida bor edi, bundan tashqari xar bir askar o’zi bilan birga tibbiyot uchun kerak bo’lgan narsalarni olib yurishi shart edi. Jangdan so’ng jaroxatlanganlarni maxsus tibbiyot chodirlariga olib borishar va u yerda ularga maxsus shifokor, uning ikki tabiblari va ikki yordamchisidan iborat maxsus gurux biriktirib qo`yilar edi. O`sha davrlarda jaroxatlanganlarga yaxshi xizmat ko`rsatganlarni Rim shahriga taklif qilishar va ular u yer- da tish doktori, jarrox va shunga o’xshash kasblar bilan shug`ullanishar edi.
Rim imperiyasi davridagi jaroxat olgan askarlaga yordam berish san’ati Vizantiya im- periyasi tomonidan ko`p o`zgartirishlar kiritgan va qabul qilindi. SHunday tarizda oltinchi asr ga kelib Vizantiya armiyasida 8-10 kishidan iborat bo’lgan sanitar kaman- dalar tashkil etila boshlandi, ular oz novbatida 200-300 kishilik maxsus guruxlardan iborat bolgan edi. Ular jang vaqtida jangda yurib yaralanganlarni jang maydonlaridan olib chiqar edilar. Vizantiya imperiyasida to`rtinchi asrga kelib cherkovlarda tibbiy yordam korsatish markaziga aylana boshladi. U esa o`z navbatida tibbiyot olamida tibbiyot bilimlari bilan boy ta’lim olgan roxiblarni olib kela boshladi. Bunday jarayon- lar dast avval Misrdan boshlandi va u keyinchalik butun Vizantiya olami bo`ylab tar- qala boshladi.
Abul Qosim al-Zaxraviy musulmon olamida eng kuchli jarrox sifatida tanilgan olimlardan biri bo`lib sanaladi. Birinchilardan bo`lib jarroxlik operatsiyalarini o`tkazgan olimlardan biridir. U o’zing kashfiyotlari orasiga 150 dan ortiq jarrox- lik asboblari kiritgan. Ar-Razi bo`lsa xozirgi kunda xar birimiz uchun tanish bo’lgan gipislarni tibbiyot olamiga olib kelgan olimlardan biri bo`lib sanaladi uning bu kashfiyoti xozirgi kunga qadar xam juda keng qo`llaniladi. Ibin Sino o’zing yozgan asarlari bilan uyg`onish davri tibbiyotiga asosan yaratib berdi. Uning asarlari o’n yettinchi asrgacha yevropa tibbiyot inistitutlarida eng asosiy o`quv manbasi bo’lib kelgan.
Amerika mamlakatlarida Kolumbga qadar yevropaga nisbatan ancha taraqqiy etgan tibbiyot maktablari bor edi: astetstek, inklar. Qadimgi astetsteklarda armiyalarida jaroxlik bilan shug`ullanadigan maxsus bo`linmalar xam bo`lgan. E.Kortesning guvoxlik berishicha astetsteklarning 150 ming kishilik armiyasida maxsus jarox- atlanganlarni jang maydonidan olib chiqadigan va ularga tibbiy yordam ko’rsatayotgan maxsus tibbiyot bo`linmalari bo`lgan va bu armiya o’sha davrning xar qanday yevropa armiyasidan zo’rroq bo’lgan. Asteteklarning ko’pgina shaxarlarida faqatgina tibbiy ishlar bilan shug`ullanayotgan davlat organi bo’lgan. Ammo ularning tibbiyot borasidagi ko`pgina yutuqlari Amerika qitasiga konkistadorlar kelganidan so’ng yo’qotildi. Qadimgi rusda to xristiyanlikni qabul qilgungacha ruslarda davolash ishlari bilan valxvalar shug`ullanganlar. Volxvalarga qo`yilgan talablardan biri ular birinchi navbattda atrofdangi o’tlarni dorivor xususiyatlarini ichishlari shart bo’lib xissoblanar edi.Ular birinchi navbatda qadimgi rusda olib borilgan diniy marosimlarda qatnashishi va kasalliklarni oldini olish uchun turli xil giyohlardan foydalanishlari shart bo`lib xissoblangan ularning xayotlari butunlay xalqni ichida ularni davolash bilan birga o’tgan. Valxvalar yordamidan davolanish to XVII asrning o`rtalarigacha rus yerlarida saqlanib qol- gan.
Xua To
Byan Syue quyon lab
Sushruta
SI — qadimgi Misrning eng muxim tibbiyot matnlardan xisobla- nadi. Qadimgi tibbiyot adabiyotlaridan biri xisoblanadi. Bu pa- pirusning kelib chiqish m.a. XVI asrga tug’ri keladi. Ming yillar davomida yig’ilgan ma’lumotlar yig’indisidir. Papirus nomi amerikalik arxeolog Edvin Smitga bag’ishlangan. Tarixiy manbalarga kura Edvim papirusni 1862 yili Luk- sorda Mustafa og’a degan sotuvchidan sotib ol- gan.
Axiles Patrokol jaroxatini bog’lab quymoqda (Gomerning “Odisseya” asaridan freska rasmi
Qadimgi Rim imperi- yasi jarroxi CELS — experimental vivi- sektsiya asoschisi
Ibin Sino TIBB QONUNLARI
Abul Qosim al- Zaxraviy
Ar-Razi
GALEN
Download 33.87 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling