41-mа`ruzа mezonlar va mezonlar tenglamasi. Reja

---

 
 
 
 
41-MА`RUZА Mezonlar va mezonlar tenglamasi. 
 
REJA: 
Mezonlar 
Mezonlar tenglamasi. 
Mezonlar tenglamasini analitik yechimi 
Mezonlar (yun. mesos — oʻrta oraliq) — oʻzaro kuchli taʼsirlashadigan zarralar (adronlar) 
qatoriga kiradigan beqaror elementar zarralar. M. barion zaryadi yoʻqligi va nolga teng yoki 
butun sonli spinga ega boʻlgan barionlardan farq qiladi. Dastlab kashf etilgan p- va K-mezonlar 
massasining proton hamda elektron massalari oraligʻida turishi bu elementar zarralarning M. deb 
atalishiga sabab boʻlgan. ya-mezon va K-mezonning atom yadrolari, shuningdek, nuklonlar bilan 
oʻzaro taʼsiri elektromagnit oʻzaro taʼsirga nisbatan juda kattadir. M.ning koʻpchiligi kosmik 
nurlarning atom yadrolari bilan toʻqshanuvini oʻrganishda aniqlangan. 
M.ning umumiy va asosiy xossalaridan biri, ularning oʻz-oʻzidan yemirilish (parchalanish) 
xususiyatidir. M.ning atom yadrolari, nuklonlar va boshqa elementar zarralar bilan taʼsirlashuvi 
va sochilishidan elementar zarralar strukturam, taʼsir parametrlari, rezonans zarralar, oʻzaro 
taʼsirdagi zarralar xossalari kabi muhim natijalar olingan 
Turli xil gazlarni siqish uchun mo‘ljallangan mashinalarga kompressor deyiladi. 
Kompressorlar hozirgi zamon texnikasida keng qo‘llaniladi. Ular kimyo sanoatida, 
mashinasozlik, metallurgiya, temir yo‘llarida, aviatsiya, gaz turbinali qurilmalarda, sovitish 
mashinalarida va hokazolarda ishlatilib kelinmoqda. 
Barcha kompressorlarni konstruktsiyasiga va ishlash printsipiga ko‘ra ikki guruhga ajratish 
mumkin: porshenli va turbinali (markazdan qochma). 
Kompressorlarning tuzilishi va ularda siqish printsiplari turlicha bo‘lishiga qaramasdan 
ularda siqishning termodinamik jarayonlari bir xil bo‘ladi. Kompressordagi jarayonlar bir hil 
tenglamalar bilan ifodalanadi. SHuning uchun kompressorlardagi jarayonlarni o‘rganish va tahlil 
qilish uchun bir bosqichli kompressorni ishini ko‘rib chiqamiz. Kompressor (18.1-rasm) silindr 1 
va krivoship-shatunli mexanizm orqali elektrodvigatelg‘ bilan bog‘langan porshen 2 dan iborat. 
Silindr qopqog‘ida so‘rish 3 va haydash 4 klapanlari joylashgan. Kompressorda ish 
valning bir aylanishida yoki porshenni ikki marta yurishida amalga oshadi. Porshenning o‘ng 
tomonga yurishida so‘rish klapani ochiladi va silindrga ishchi jism-gaz so‘riladi. Porshenning 
teskari yurishida so‘rish klapani bekiladi va gaz kerakli bosimgacha siqilib rezePvuarga 
haydaladi. 
Shundan so‘ng, yana yuqoridagi jarayonlar takrorlanadi. Ohirgi bosim haydash 
klapani o‘rnatilgan prujina orqali boshqarilib turiladi. 
Kompressorlarning 
termodinamik 
2-rasm 

---

hisoblashdan maqsad 1 kg gazni siqish uchun sarflangan ishni va dvigatelg‘ yuritmasining 
quvvatini aniqlashdan iborat. Nazariy bir bosqichli kompressorni quyidagi shartlar asosida ko‘rib 
chiqaylik: 
- Silindrning geometrik hajmi ishchi hajmga teng (bo‘shliq xajm yo‘k); 
- Porshenni silindr devori bo‘ylab harakatlanishida ishqalanish yo‘k, yahni ishqalanishga 
ish sarflanmaydi; 
- Gazning tslindrga so‘rilishi va uni rezervuarga haydash o‘zgarmas bosimda amalga 
oshadi. 
Kompressorning nazariy indikator diagrammasi 2-rasmda tasvirlangan. 
Porshenning chapdan o‘ngga tomon harakatlanishida so‘rish klapani 3 ochiladi va gaz 
silindrga o‘zgarmas p
1
bosimda so‘riladi. Bu jarayon diagrammada 0-1 chiziq bilan tasvirlanib,
so‘rish chizig‘i deb aytiladi. Porshenning o‘ngdan chapga tomon teskari harakatida so‘rish 
klapani 3 bekilib gazni siqish jarayoni sodir bo‘ladi. Zaruriy bosim hosil bo‘lganda gaz 
o‘zgarmas p
2
bosimda xaydash klapani 4 orqali rezervuarga uzatiladi. 1-2 egri chiziq siqish 
jarayonini tasvirlaydi. 2-3 chiziqni haydash chizig‘i deyiladi. Porshening bundan keyingi 
harakatida haydash klapani bekiladi hamda so‘rish klapani ochilib silindrdagi bosim p
2
dan p
1
ga tushadi va yana jarayonlar takrorlanadi. 1 kg siqilgan gazni olish uchun sarflangan ish 
(ishqalanishni ehtiborga olmasak), barcha jarayonlarni qaytar deb hisoblasak quyidagi formula 
orqali aniqlanadi: 




2
1
2
2
1
1


pdv
v
p
v
p

bu yerda p
1
v
1
– tashqi muhitni gazni silindrga to‘ldirishdagi ishi; 
p
2
v
2
– gazni haydashga sarflangan ish; 

2
1


pdv  - gazning siqish ishi. 
)
(
1
2
2
2
1
pv
d
v
p
v
p



bo‘lgani uchun 
 


dp
pdv
pv
d








2
1
2
1
)
(

(16.1) 
Agar ishqalanishni ehtiborga oladigan bo‘lsak kompressorning yuritmasi uchun 
sarflangan ish (xaqiqiy ish) nazariy ishdan katta bo‘ladi: