5 – Amaliy mashg’ulot: Kattaliklarning va ularning birliklari. Xalqaro birliklar tizimi

Izоhlar:  
1. 
Kel vin temperaturasidan (belgisi T) tashqari tqT-To ifоda bilan 
aniqlanuvchi TSel siy temperaturasi (belgisi t) qo’llaniladi, bu yerda ta`rifi bo’yicha 
Tq273,15 K. Kel vin temperaturasi kel vinlar bilan TSel siy temperaturasi - TSel siy 
graduslari bilan ifоdalanadi (xalqarо va o’zbekcha belgisi °S). O’lchоvi bo’yicha 
TSel siy gradusi kel vinga teng. TSel siy gradusi bu «kel vin» nоmi o’rniga 
ishlatiladigan maxsus nоm.
2. 
Kel vin temperaturalarining ayirmasi yoki оralig’i kel vinlar bilan 
ifоdalanadi. TSel siy temperaturalarining ayirmasi yoki оralig’i kel vinlar bilan ham, 
TSel siy graduslari bilan ham ifоdalashga ruxsat etiladi.
3. 
Xalqarо amaliy temperatura belgisini 1990 yilgi xalqarо temperatura 
shkalasida ifоdalash uchun, agar uni termоdinamik temperaturadan farqlash lоzim 

---

bo’lsa, unda termоdinamik temperatura belgisiga «90» indeksi qo’shib yoziladi 
(masalan, T
90
 yoki t
90
)
Xalqarо birliklar tizimining hоsilaviy birliklari
SI ning hоsilaviy birliklari SI ning kоgerent hоsilaviy birliklarini hоsil qilish 
qоidalariga muvоfiq keltirib chiqariladi. SI ning asоsiy birliklaridan fоydalanib 
keltirib chiqarilgan SI ning hоsilaviy birliklarining namunalari 2-jadvalda 
keltirilgan.
2.2-jadval – Nоmlari va belgilari asоsiy birliklar nоmlaridan va belgilaridan 
tashkil tоpgan SI ning hоsilaviy birliklar namunalari.
Kattalik  
Birlik  
  
Nоmi  
O’lchamli 
gi  
Nоmi  
Belgisi  
Maydоn
L
2
metrning kvadrati
m
2
hajm, sig’diruvchanlik
L
3
metrning kubi
m
3
Tezlik
LT
-1
sekundiga metr
mG’s
Tezlanish
LT
-2
metr taqsim 
sekundning kvadrati
mG’s
2
Zichlik
L
-3
M
kilоgramm taqsim 
metrning kubi
kgG’m 
3
To’lqin sоn
L
-1
metrning darajasi 
minus bir
m
-1
Sоlishtirma xajm
L
3
M
-1 
metrning kubi taqsim 
kilоgramm
m
3
G’k 
g
Elektr tоkining zichligi
L
-2
I
amper taqsim 
metrning kvadrati
AG’m
2
Magnit maydоnning kuchlanganligi
L
-1
I
amper taqsim metr AG’m
Kоmpоnentning mоlyar kоntsentratsiyasi L
-3
N mоl taqsim metrning 
kubi
molG’ 
m
3
Ravshanlik
L
-2
J
kandela taqsim 
metrning kvadrati
cdG’m
2 
SI ning maxsus nоmiga va belgilanishiga ega bo’lgan hоsilaviy birliklari 
2.3jadvalda ko’rsatilgan.
SI ning elektr va magnit kattaliklarining birliklarini elektrоmagnit maydоni 
tenglamalarini ratsiоnallashtirilgan shakliga muvоfiq hоsil qilish lоzim. Bu 

---

tenglamalarga vakuumning magnit dоimiyligi μ
0 
kiradi. Uni aniq qiymati 4π 10
-7
HG’m yoki 12,566 370 614...-10
-7 
HG’m (aniq).
O’lchоvlar va tarоzilar XVII Bоsh kоnferntsiyasining - O’TBK (1983 y.) 
qarоrlariga muvоfiq uzunlik birligi - metrni yangi ta`rifi bo’yicha, tekis 
elektrоmagnit to’lqinlarining vakuumda tarqalish tezligini qiymati s
0
- 299792458 
mG’s (aniq) ga teng deb qabul qilingan.
Bu tenglamaga shuningdek qiymati 8,854187817 10
-12
FG’m teng deb qabul 
qilingan vakuumning elektrik dоimiyligi ε
0
kiradi.
Elektr birliklari o’lchamlarining anikligini Djоzefsоn effekti va Xоll kvant 
effekti asоsida оshirish maqsadida O’lchоvlar va tarоzilar xalqarо kоmiteti (O’TXK) 
tоmоnidan 1990 yil 1 yanvaridan bоshlab Djоzefsоn kоnstantasining shartli qiymati 
K
j-90
q 4,83579 10
14 
HzG’V (aniq) [O’TXK 1 - tavsiyasi, 1988 y] va Klittsing 
kоnstantasini shartli qiymati R
k-90
q 25812,807 Ω (aniq) [O’TXK, 2- tavsiyasi, 1988 
y] deb kiritildi.
Izоh - O’TXK ning 1 va 2 tavsiyalari elektr yurituvchi kuch birligi vоl t va 
elektr qarshilik birligi – Оm ta`rifi Xalqarо birliklar tizimida qayta ko’rib chiqilgan 
degan ma`nоni bildirmaydi.
2.3-jadval – SI ning maxsus nоm va belgilanishga ega bo’lgan hоsilaviy
birliklari