5 -ma’ruza tog‘ jinslari texnologik parametrlarini boshqarishning fizikaviy xususiyatlari

(k)
 – k-ro komponentning fazali о‘tish deformatsiyasi. 
О‘z navbatida, jinsda makrokuchlanishalar kattaligi nafaqat 
“mexanikaviy” xususiyatga ega bо‘lishi mumkin, balki, haroratli gradiyent bilan 
ham bog‘langan bо‘lishi mumkin. 
(5) 
Parametrlar G(
k)
, G(
k)
, G(
k)
jinsning tuzilishi va tashqi ta’sir shart-
sharoitlariga bog‘liqdir. 
A 

---

Qiymat —— moddiy tenzorlar qiymatlarini hisobga olgan holda hisob-kitob 
qilinadi, va aynan: 
bunda V(
k)
, V (k
)
, V(
k)
–deformatsiyalanishning muayyan mexanizmlariga muvofiq 
bо‘lgan minerallarning samarali elastiklik tavsiflari , 
. —(k) -(k) ; a ,u – 
Moddiy tenzorlarning о‘rtacha hisobda kо‘rsatilgan tavsiflari aj
)
i yj
)
; SUj
)
(T
(k)
) - 
k-go mineralning fazali aylanishida anizotrop deformatsiyalanishning tavsifi.
Hisoblarning kо‘rsatishicha, gidrostatik sharoitlarda granitda jinsning barcha 
zarralari 
siqilgan. 
Modomiki, 
jinsning 
taqdim 
etilayotgan 
xajmlarida 
plagioklazlarning zarralarida kuchlanishning о‘rtacha qiymatlaridan 15-20 % ga
ortiq, kvars zarralarida esa 10-15 % kam bо‘ladi. Issiqlik ta’siri kuchlanganlik 
holatining birqancha boshqacha bir biriga о‘xshamaganlik holatlarini yuzaga 
keltiradi. Xususan, yanada siquvchi kuchlanishlar kvars zarralarida s о‘qiga 
perpendikulyar yо‘nalishda, mikroklin zarralarida esa s о‘qiga parallel yо‘nalishda, 
maksimal chо‘zuvchi kuchlanishlar esa- plagioklazlar zarralarida b о‘qiga parallel 
yо‘nalishda kuzatilishi lozim. 
Magnetit, gematit, kvars tarkibli temir rudasi (ma’dan)da tarkibiy kuchlanishlarning 
boshqacha variatsiyasi kuzatiladi. Rudaga (ma’dan)ga mexanik ta’sir 
kо‘rsatilganda, uni an’anaviy maydalashda, portlatish yoki elektrogidrodinamik 
yemirilishda amalga oshiriladigan mexanik ta’sir, maksimal kuchlanishlar magnetit 
zarralarida kuzatilishi lozim. Xolbuki, uning tarkibi yanada kо‘p bо‘lgan rudada
makrokuchlanish namunasi bо‘yicha . ushbu komponentda kuchlanish kattaligi 
о‘rtacha kattalkilardan uch marta ortiq bо‘lishi mumkin. Kvars zarralari, odatda,
ma’danni umuman olgandagiga nisbatan, kam yuklangan bо‘lda.i Gematitda, uning 
konsentratsiyasiga qarab, elastik kuchlanishlar xajmi bо‘yicha о‘rtacha kattalkidan 
yoki katta yoki kichik bо‘lishi mumkin, bir vator hollarda 0,6  ortiq bо‘lmagan 
holda.
Temir rudasini issiqlik bilan qizdirishda kvars zarralarida eng katta kuchlanishlar 
yuzaga kelishi kerak, xolbuki, optik о‘qqa perpendikulyar yо‘nalishda, jinsning 
taqdim etilayotgan xajmi xaroratini bir gradusga о‘zgartirganda siquvchi tartibda 2,3 
10
5
Pa bо‘ladi. Yanada kо‘proq uzaytiruvchi kuchlanishlar, taxminan 1,4 10
5
Pa/gradus muvofiq bо‘lgan kuchlanishlar,s yо‘nalishida gematit zarralarida bо‘lishi 

---

zarur. Magnetitda о‘rtachauzaytiruchi kuchlanishlar 0,9 10
5
Pa/gradusdan ortiq 
bо‘lmaydi.
Yuqori chatstotali elektrmagnit ta’sir tarkibiy elementlarning keskin holatiga 
batamom boshqacha ta’sir kо‘rsatadi. Hisoblarning kо‘rsatishicha, magnetit 
zarralarining harorati namuna bо‘yicha о‘rta hisobda kо‘rsatilgan qiymatdan ikki 
tartibda ortiq bо‘lishi mumkin. Gematit zarrachalari kamroq qizdirilgan bо‘ladi, 
kvars zarrachalari esa Tdan past haroratga ega bо‘ladi. Natijada magnetitda sezilarli 
siquvchi kuchlanishlar, kvarsda esa- chо‘zuvchi (uzaytiruvchi) kuchlanishlar 
harakatda bо‘ladi.
Aynan о‘xshash holat kammetalli ruda (ma’dan)da uchun ham kuzatiladi, uning 
gidrostatik siqilishida epirin zararalarida yanada kо‘proq kuchlanishlar paydo 
bо‘ladi, xolbuki, bir qator hollarda ular namuna bо‘sicha о‘rtacha qiymatlardan bir 
yarim baravar ortiq bо‘lishi qobiliyatiga egadir. Nefelinda о‘rtacha kuchlanishlar 
jinsdagi о‘ratcha kuchlanishlarga nisbatan kichik bо‘ladi, maydon shpatida esa 
tarkikbiy kuchlanishlar о‘rtacha kuchlanishlardan unchalik farq qilmaydi. Issiqlik 
ta’sirida ancha katta tarkibiy kuchlanishlar maydon shpatida bо‘ladi, xolbuki, a-ga 
parallel yо‘nalishda - masimal siquvchilar, b va s ga parallel yо‘nalishda esa – 
masimal uzaytiruvchi (chо‘zuvchi) nefelin zarralari о‘rtacha miqdorda unchalik 
siqilmaydi. Egarinda uncha katta bо‘lmagan deformatsiyalar – b ga parallel 
siquvchilar tarzida, shuningdek uzaytiruvchilar tarzida harakatda bо‘lishi kerak. 
Yuqori chastotali elektromagnit ta’sirida kuchlanishlarning taqsimlanishi holati 
yana о‘zgaradi. Maksimal siquvchi kuchlanishlar egirin zarralarida bо‘lishi zarur, 
modomiki, foyyaitlarda ular 11,62 10
-1
MPa/gradus qiymatga erishishi mumkin. 
Muhim ahamiyatli (jiddiy) uzaytiruvchi kuchlanishlar maydon shpatiga xosdir, 
nefelin zarralarida esa tarkibiy kuchlanishlar unchalik ahamiyatli emas.
О‘tkazilgan tahlil shundan dalolat beradiki, mineral xom-ashyoga fizikaviy
ishlov berish shartlari va rejimi (tartibi)ni о‘zgartirib, u yoki bu komponentlarda 
kuchlanishlarni konsentratsiyalashga erishish mumkin. 
Generatsiyalangan tarkibiy kuchlanishlarning ta’siri tufayli jins zarralarining 
dastlabki keskin holatining о‘zgarishi elastik bо‘lmagan mikrodeformatsiyalar 
jarayonlarini initsirlashga qodir, bu jarayonlar jinsning fizikaviy-texnikaviy 
parametrlarini belgilovchi kо‘pgina omillarning keyingi о‘zgarishini keltirib 
chiqaradi. Polikristallarning noelaktiklik mexanizmlarining kо‘pchiligi porogoviy 
xususiyatga ega. Har qanday jins hosil qiluvchi mineral о‘zining tarkibiy holatini 
о‘zgartirish, hattoki batamom muayyan tarzda yaxlitlikni yо‘qotishgacha 
о‘zgartirish qobiliyatiga ega. Yuqorida kо‘rib chiqilgan tarkibiy birjinsli 
(birxilliklar)likda generatsiyalanadigan lokal (ichki) kuchlanishlar bir bir bilan 
о‘zaro ta’sirida buzilishlarning mikroxajmlardan makroxajmlargacha о‘zgarishini 
keltirib chiqaradi. Kо‘pgina hollarda ushbu jarayon minerallar siljishining 

---

dislokkatsiyasining hosil bо‘lishi va ularning muayyan tekisliklarda bir joydan 
boshqa joyga kо‘chishi bilan bog‘liqdir, dislokatsiyalar tо‘planishining bir biri bilan 
о‘zaro ta’siri, dvoynikovaniye (ikkilangan (qо‘sh)narsa, ikkibaravarlanishi) 
mikroyoriqlarning hosil bо‘lishi va uning boshqa tarkibiy elementlar bilan о‘zaro 
ta’siriga bog‘liq bо‘ladi. Shuning uchun har qanday mineral, yuqorida ta’kidlab 
о‘tilganidek, kritik kuchlanishlarning muayyan tо‘plami bilan tavsiflanadi, ularga 
erishilganda yuklama ostida uning xususiyatining u yoki bu bosqichi amalga 
oshiriladi.
Fizikaviy ta’sirning har bir aniq holatida minerallar noelaktikligining yuzaga kelishi 
mumkin bо‘lgan potensial mexanizmlari ham u darajada faollashmaydi. Keskin 
holatlar va g(
k) 
kattaliklarining farqlanishi, birxillikka ega emasligi sababli, hamda 
mineral agregatining alohida tarkibiy elementlarining muttasilligini yо‘qotishi bilan 
bog‘liq bо‘lgan jarayonlar natijasida kuchlanishlarning relaksatsiyalanishi sababli
mineral agregatining faqat ichki elastiklik energiyasini maksimal darajada 
kamaytiruvchi mikroplastiklik mexanizmlarigina initsirlanadi. Shu sababli jinsdagi 
ta’sir holatining har bir aniq holati uchun tarkibiy о‘zgarishlarning muayyan ketma-
ketligi kuzatiladi, ular kritik yuklmalarning{t
1
, x
2
,.,x
m
} о‘z tо‘plami bilan 
tavsiflanadi. Ta’sir tarkibi, turlari va sharoitlarining har qanday variatsiyasi, 
umuman olganda, ushbu tо‘plamni о‘zgartirishi mumkin. Agar muayyan 
kristallografik yо‘nalishda tarkibiy kuchlanishlarning barcha hosil bо‘lishi mumkin 
bо‘lgan qiymatlari k-go mineralning muayyan [HKL] kristallgrafikaviy 
yо‘nalishda s f ±43 • Df, diapazonda bо‘lsa, u holda elastiklikning qandaydir biror 
mexanizmining aktivizatsiyasi (faollashuvi) mezonlar uchun quyidagi shart 
bajarilishini qabul qilish:bunda T
m
— k-go mineralning noelastiklik m-ro 
jarayonining initsirlanishi kuchlanishi. Har bir shikastlanish bosqichi uchun shart 
aniq kо‘rinishni qabul qilishi mumkin. Defekt-nuqson (yoriq)ning bir zarradan 
boshqa zarraga tarqalishi natijasida tog‘ jinsining buzilishini tasvirlash uchun 
udarning о‘zaro ta’sirini hisobga olish zarur, masalan, korrelyatsion funksiyaning
fazoviy (makonli) tashkil etuvchi yordamida y/(r) ~ R(e
(_r 1 d ) n
) , b u n d a R- tarkibga 
bog‘liq bо‘lgan koeffitsiyent,d - zarraning о‘rtacha diametri.
Tarkibiy jixatdan birxillilikka ega bо‘lmagan jinslarning о‘zaro ta’sirining 
oldini olgan holda, holat о‘zgarishi jarayonining ilk bosqichlarida yо‘l qо‘yilishi 
mumkin, tarkibiy shikastlanishning u yoki bu turini keltirib chiaruvchi tashqi 
ta’sirning intensivligi (jadalligi)ni dastlabki baholashni amalga oshirish mumkin. m-
go turi tarkibining hosil bо‘ladigan buzilishlarining zichligini mineral zarralar q 
noelastikligining buzilgan mexanizmining Q
(k) -
umumiy soniga nisbatiga teng 
bо‘lgan p –parametr bilantavsiflash mumkin. О‘z-о‘zidan kо‘rinib turibdiki, 
kattalik 

---

umuman olganda, har qanday belgiga ega bо‘lishi mumkin.
Yuqorida keltirilgan ifodalar shuni kо‘rsatadiki, tashqi ta’sir turi va rejimini 
о‘zgartirgan holda, tog‘ jinsining tarkibiy elementlarida elastik kuchlanishlarni cf
)
shunday tarzda generatsiyalash mumkinki, bunda ushbu jarayon kerakli selektiv 
tarkibiy shikastlanish V
)
ni keltirib chiqaradi, u fizikaviy-texnik parametrning talab 
etiladigan о‘zgarishini ta’minlaydi.
Fizikaviy ishlov berishda texnologik parametrlarning eksperimental 
о‘zgarishini tekshirish natijalarini kammetalli ma’danlar misolida namoyish qilish 
mumkin. Rasmda mexanikaviy yuklanishgacha va undan sо‘ng va yuqori chastotali 
elektr magnit ishlovdan keyin rudaning maydalanishi (rudani maydalash) kinetikasi 
bо‘yicha 
ma’lumotlar 
keltirilgan. 
Kо‘rsatib 
о‘tilganidek, 
oxirgisi 
mustaxkamsizlantirish uchun yanada ma’quldir. Bundan tashqari, yuqori chastotali 
elektr magnit ta’sir ma’danni ochishni sezilarli darajada yaxshilaydi, mahsuldor 
zarralarning mavjud bо‘lishini deyarli 20 % ga oshirgan holda va muvofiq ravishda 
mineral srostoklar sonini kamaytirgan holda yaxshilaydi.
Shunday qilib, texnologik jarayonlarda mineral xom-ashyoga fizikaviy 
ishlov berish noelastik mikrodeformatsiyalanish jarayonlarini selektiv tarzda 
initsirlashi mumkin, tog‘ jinslari elementlarining tarkibi, aloqalari va holatining 
о‘zgarishiga olib kelishi mmukin va shu tariqa oxirgilarining fizikaviy-texnik 
parametrlarini maqsadga yо‘naltirilgan holda о‘zgartirishi mumkin.

---

Document Outline

• (5)