5 – мавзу. Жамият социал структураси ва стратификасион жараёнлар режа

5 – МАВЗУ. ЖАМИЯТ СОЦИАЛ СТРУКТУРАСИ ВА СТРАТИФИКАСИОН ЖАРАЁНЛАР


РЕЖА:

1. 
   Социал структура тушунчаси ва унинг аҳамияти
   
2. 
   Социал стратификасия
   
3. 
   Стратификасия типлари
   
4. 
   Социал мобиллик
   

Инсоният тарихига назар ташлар эканмиз ҳар бир сиёсий тарихий даврда аҳолини табақаларга бўлиш орқали бошқариш, жамият таркибида синфлар, страта, ижтимоий гуруҳларнинг бўлиши каби ижтимоий ҳодисаларига дуч келамиз. Қадимий Миср ва Вавилонда аҳоли задогонлар ва қулларга, Афина ва Римда фуқаролар ва плебейларга, Ҳиндистонда брахманлар ва хизматкорларга ажратилган. Қадимги Турон мамлакатида асосан аҳолини:

а) Уруғ қабилавий келиб чиқишидан;
б) Касбий мансублигидан;
в) диний эьтиқодий қарашларидан;
г) шажаравий сулолавий келиб чиққан ҳолда тасниф этиб келинган.
Турон тарихидан маьлумки, жамиятни ана шундай тасниф этиш ҳар бир ижтимоий гуруҳ, стратанинг ижтимоий ўрни ва ролини обйектив баҳолаш, улардан самарали фойдаланиш, умумдавлат миқёсида уларнинг муросавий консенсусини таьминлаш, сиёсий бошқариш имконини берган.
Жамиятни ўрганиш тамойиллари, ижтимоий иқтисодий вокеликка ёндашув хусусиятлари доимий равишда ўзгариб, такомиллашиб боради. Тоталитар тузум даврида ижтимоий тараққиётнинг бош сабаби синфлараро кураш деб қаралганлиги сабабли жамиятдаги муаммоларга умумий ёндашиб, бир синф вакиллари билан иккинчи синф вакиллари қарашларидаги тафовутни аниқлаш барча ижтимоий фанлар хусусан Социологиянинг ҳам асосий илмий тадқиқот тамойилларидан ҳисобланиб келинган.
Жамиятнинг тинчлик шароитида мўтадил ва одатий ҳолатлардан барча ижтимоий зиддиятларни асосан муайян синфлар, уруғ ва табақалар ичидаги қарама-қаршиликлар тарзида намоён бўлиб келади. Ижтимоий гуруҳлардан табиий амал қилиш ҳолати бўлган ички, ботиний муаммо ва зиддиятларнинг синфлараро зиддиятларга кўчиши, яьни бир гуруҳ зиддиятларнинг бошқа гуруҳлар томонидан ўзлаштирилиши зиддиятларнинг ижтимоийлашуви умумжамият катаклизмига, синфлараро, давлатлараро урушларга олиб келган бундай ёндашув табиийки жамият ижтимоий гуруҳларнинг сиёсий- ижтимоий, мулкий-маьнавий бараварлаштиришга ижтимоий психология масаласини ўрганишнинг негизи мазмунидан, яьни ички жиҳатларидан ташқи томонларига буриб тўлиқ эҳтиёжи ва заруратидан келиб чиққан бўлиб, кишилар томонидан воқйелик ўзгаришлари моҳиятини билиш миллий ўзликни англашга бўлган интилишларига йўл бермасликни ифодалар эди.
Бундай ёндашув аҳолини маьнавий забун қилар, ўз ҳақ-ҳуқуқлари учун кураш, ўзликни мухофаза этиш, ўзгаларга керакли бўлишдан ижобий фазилатлар ривожига йўл бермасдан, сурбетлик, боқимандалик, ялқовлик, ижтимоий мулкка нисбатан юлғичлик хусусиятларини таркиб топтирар эди.
Иккинчи катта ижтимоий қусур бу ижтимоий вокеликни идрок этишда индуктив ёндашувни мутлоқлаштиришдан иборат эди. Индуктив метод, яьни хусусда умумнинг тўла номоён бўлиши ғояси ҳар қандай ҳолатда умумий ижтимоий-иқтисодий муҳитдан катьий назар амал қилиши мукаррар, деб қарашдан келиб тан олмаслик оқибатида табиат ва жамиятга ўнглаб бўлмас даражадаги катта зарарлар йетказилди.
Индуктив методни мутлоқлаштиришнинг маьнавий ўз-ўзини англаш борасида жуда зарарли эканлиги Шарқ ва Ғарб мутафаккирлари Зардўшт, Лао Сзин, Конфусий, Платон, Аристотел, Сисерон, Имом Бухорий, ал-Мотуридий, Форобий, Беруний ва бошқалар ўз асарларида асослаб берганлар.
Тоталитар тузум даврида табиатнинг ноёб истеьдодлари оёқ ости қилинганлиги, ҳаммани баробарлаштириш шиори остида қараб келинганлиги кишиларни "жамиятнинг винтиклари" ва уларни истаган пайтда бирини иккинчиси билан алмаштириш мумкин деб ёндошиш услуби кенг кўламда амалда бўлиб келди.
Ижтимоий адолатни қарор топшириш тарихи инсоният томонидан ўз-ўзини англаш жараёнлари бошланиши билан боғлиқ. Дунёни илк китобларидан саналмиш "Авесто"да аҳолининг барча қатламлари, қавмлари ва гуруҳлари учун умумий турмуш тарзи қоидалари тавсиф этилади. Антик дунё қонуншуноси Солон томонидан яратилган илк қоидалар мажмуи ҳам турли хил ижтимоий гуруҳлар ўрта асрда тотувлик ва муроса меьёрларидан иборатдир. Стратификацион таснифларни ўрганганда, оламни яхлит бир бутунлик тарзида тасаввур этиш, яьни "Оламий уйғунлик" назариясига монандлик жиҳатларини ҳам эьтиборга олишимиз керак бўлади. Бу назария тарафдорларидан бири Платон оламий жон оламни руҳлантириб, ўзи сонли нисбатларга, гормоник тартибга бўйсунади деб қарайди. Платондан фарқли, Аристотел тартибсизликлардан вужудга келадиган оламий уйғунликка бир мунча ўзига хос ёндашади ва уни жондаги манба эмас балки фақат нарсалар табиатидаги манба деб чекланади.
Стратификасия Социологиянинг асосий тушунчаларидан бири сифатида жамиятнинг ижтимоий таркиби, ижтимоий гуруҳлари ва уларни табақаланиши белгилари тизимини ўзида акс эттиради. Ҳозирги замон стратификасион ёндашувининг назариётчилари ижтимоий гуруҳларнинг ишлаб чиқаришдаги иштироки, жамиятнинг асосан мулкка бўлган муносабат асосида табақалашуви хусусидаги марксистик ёндашувини инкор этиб жамият, маьлумот, руҳият, маиший шарт шароитлар, бандлик даражаси, даромад кўламлари ва бошқа белгиларга кўра табақаланишини асослаб берадилар. Улар юқоридаги белгиларга кўра ажралувчи ижтимоий гуруҳлардан ташқари, юқори табақа, ўрта табақа ва қуйи табақа доимий амал этишини таькидлайдилар.
Кейинги 20 йилда ривожланган Ғарб, хусусан АҚШда ўрта табақа консепсиясини ўрта синф консепсияси билан айни уйғунлаштириш тенденсияси юз бермоқда. Ўрта синф жамиятни ўзига хос миллий, ирқий интеллектуал ва молиявий тенглик ва барқарорлик меьёри сифатида ўзига хос ижтимоий консенсус вазифасини ҳам ўтамоқда. Шу боисдан ўрта синф ҳиссасининг ортиши жамиятдаги ижтимоий барқарорлик шарти сифатида ҳам талқин этилмокда. Ўрта синф вакиллари миқдори эса улардаги кўчмас мулк ҳажми, банкдаги маблағлари, турли манбалардан олган фойдалари, бошқа даромадлардан давлатга тўланадиган солиқлари салмоғига кўра йилма-йил аниқлаб борилади. Ғарб мамлакатлари турмуш тарзини ўзига хос барометри вазифасини ўтаётган ўрта синф феномени гарчи ривожланган Йевропа давлатлари учун ижтимоий - иқтисодий қадрият даражасида келинаётган бўлса-да, бу қадрият ўрта синф вакилларини юқори ва қуйи синф вакиллари билан маьнавий яқинлаштириш имконини бермади.
Инсониятнинг 5 минг йиллик ўтмиши кишиларнинг хавф умумий бўлганда бирлашувлари тарихидан иборатдир. Кенг халқ оммасининг нечоғлик кўп миқдори бирлашуви унинг хавфга қаршилик салмогини шунчалик ошириб турган. Аммо хавф тазйиқи сусайиши билан бирлашувлари ҳам йемирилиб борган.
Инсоният тарихида страталар халқнинг маданий такомиллашганлик белгилари сифатида ҳам баҳоланиб келинган. Хусусан, гиламдўзлар, дўппидўзлар, темирчилар, боғбонлар ва бошқа касбий страталар муайян меҳнат фаолияти орқали нафақат ўзига хос иқтисодий-ижтимоий ҳаёт йўриғини амалга оширганлар, балки ўз қавмлари сиру-синоатларининг ўзгалар мулкига айланмаслиги эришилган комиллик қадриятига путур йетмаслиги хусусида ҳам қайғурганлар.
Халқимиз ўз страталарини ҳимоя қилиб келган, зеро, бу ҳимоя нафақат қавмлар, шаклланган касб ва ижтимоий гуруҳлар мавқйеини муҳофаза этиш шаклларида, балки ахлоқий ёндашувлар тизимини турмуш тарзи яхлитлигини, халқ урф-одатлари ва аньаналарини сақлаш учун кураш лавҳаларида ҳам намоён бўлиб келган.
Ўзбек халқи страталарининг таркиби ва тизими таҳлили этнорегионал хусусиятларини ҳам ҳисобга олади. Маьлумки, ўзбек халқи тарихан шаклланган 92 уруғ-етноелемент маҳсулидир. Бу этно-тасниф таркибидаги ҳар бир уруғ алоҳида стратификасион тадқиқот талаб этувчи этник бирликлардир. Мазкур уруғларнинг ижтимоий-тарихий ўрни таҳлил этилганда унинг нафақат ўзбек халқи этногенезисини ўрганишдаги аҳамияти ойдинлашади, балки унинг умумтуркий макроетносида тўтган тарихий ўрни ва ижтимоий мавқйеи юзага чиқади.
Ўзбекистонда кенг тармоқли яхлит стратификасия тадқиқот ишларини амалга ошириш зарурияти ва долзарблиги бугунги кунда ўзбек халқи миллий ўзлигини тўғри идрок этиш, миллий менталитет имкониятларидан самаралироқ фойдаланишга йўл очади. Бугунги кунда Ўзбекистон ижтимоий жараёнлар таркиби ва тизимини характерловчи 12 та стратификасион тизимларни ажратиб кўрсатиш мумкин. Улар қуйидагилар.
1) Ижтимоий касбий таснифга кўра типлар.
2) Қавм-сулолавий асосларга кўра типлар.
3) Маданий-естетик даражаларга кўра типлар.
4) Ёш даврларига кўра типлар.
5) этно-ҳудудий типлар.
6) Диний-конфессионал типлар.
7) Партиявий-еьтиқодий фарқларга кўра типлар.
8) Уруғ-қабилавий типлар.
9) Муайян манфаатлар доирасида уюшган корпоратив типлар.
10) Жинсий таснифга кўра типлар.
11) Ҳуқуқбузарликка мойилликка кўра типлар.
12) Маданий-рамзий интилишларга, қизиқишларига кўра аҳоли типлари.
Ўзбекистондаги ижтимоий стратификасия жараёнларини ўрганишда конкрет сосиологик тадқиқот методлари, хусусан, анкета, интервю тест,ҳужжатларни ўрганиш усулларига реал ҳолатлар тақозоси асосида ёндашилади ва улар орқали олинган бирламчи маьлумотлар контент анализ усулида қайта ишланади.
Жамиятдаги ижтимоий табақаларни ўрганишнинг асосий тамойиллари қуйидагилардан иборат:
-Тадқиқот давомида ижтимоий страталарга эҳтиёткорона муносабатда бўлиш, уларнинг ижтимоий таркиб ва тузумдаги ўрни ва мавқйеини ҳурмат қилиш;
-Страталар ижтимоий статикаси ва динамикаси жараёнларини илмий баҳолашда тизимий ва яхлит ёндашиш;
-Ўзбекистондаги ижтимоий страталарнинг миллий менталитети, регионал-ҳудудий хусусиятларини алоҳида эьтиборга олиш;
-Ижтимоий страталар таркиб топишига сезиларли таьсир ўтказувчи сиёсий - иқтисодий, ижтимоий, диний-конфессионал, мафкуравий омилларни ўрганиш;
-Ижтимоий страталар таснифини тузишда сиёсий таҳлил усулларидан фойдаланиш.
Иқтисодий ривожнинг замонавий, энг илғор турига ўтишга интилаётган ҳар бир мамлакат ҳам техника, ҳам бизнес соҳаларида юксак профессионал тайёргаликка эга ижтимоий қатламга таяниши шарт. Мазкур ижтимоий қатлам вакиллари ўз профессионал - малака тайёргарлик савияларига мутаносиб ижтимоий ўрин эгаллашга интилишлари шарт. Тарихий тараққиёт шундай шаклландики, илмий билимлар ва ишбилармонлик ўзлашмалари асосан ғарбий давлатлар ва Японияда мужассамлашди. Уларда банд аҳоли таркибидаги олий категорияли профессионал ижтимоий қатлам вакилларининг ҳажми ўрта ва паст категория вакилларининг улушидан сезиларли даражада юқоридир. Бу жараён ўз йўналишда янада ривожланиб, мазкур давлатларнинг энг бой ва замонавий ишлаб чиқариш ҳамда илмий-техник тарққиётнинг олд қаторидаги халқаро иқтисодий ўрнини сақлаб туришга замин яратмоқда.
Асосан халқ истеьмоли моллари ишлаб чиқаришда ихтисослашган ва иқтисодий хом ашё йетказиб беришга қаратилагн мамлакатларда эса ижтимоий қатламлашув таркиби, асосан, профессионал ижтимоий қатламларнинг ўрта ва паст категория вакилларидан иборатдир. Бунинг сабаби - мазкур давлатлар ўз тараққий этган технологиясини яратишга кўмакдош фирмалар ёки ҳукумат даражасида илмий тадқиқотлар ўтказишга кўмакдош иқтисодий рағбатларни таьминлаш учун манбаларга эга эмас.
Мазкур ўрнашиб қолган тартибни бузиб ва ривожланаётган давлатларда жамият ижтимоий таркибида ижобий ўзгаришга эришибгина эмас, балки юқори ва ўрта категорияли ижтимоий қатламларни шакллантириб, шарт-шароит яратишга қаратилган давлат сиёсати ҳисобига эришиш мумкин. Ривожланаётган давлатлар меҳнат фаолиятининг мураккаб, илмий, ижодий турларини ривожлантириш учун кучли ҳомийлик сиёсатини ўтказишлари керак. Фақат шундай ёндашув натижасидагина жамият ижтимоий таркибида прогрессив ўзгаришига эришиш ва ишлаб чиқариш имкониятлари ҳамда маҳаллий илм талаб маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва экспорт қилишда ғарб давлатлари билан тенглик таьминланиши мумкин.
Дунёнинг кўплаб ривожланаётган мамлакатларидан фарқли ўлароқ Ўзбекитонда бундай ижтимоий қатлам мавжуд. У, илгари йирик илмий муассасалар ва бошқарув органларида ишлаган ҳамда ўша даврнинг ижтимоий поғаналарида йетарли даражада юқори ўрин эгаллаган юксак малакали мутахассислардан таркиб тапган.
Ҳозирги пайитда мазкур ижтимоий қатлам вакилларининг сезиларли қисми кичик ва ўрта бизнес билан шуғулланади, технологик замини уларнинг профессионал малакасига мутаносиб бўлмаган кичик корхоналар ва кооператалар негизида фаолият юритади.
Мазкур ижтимоий қатлам, иқтисодда уларнинг ижтимоий мақомини қайта тиклашга қодир янги соҳа юзага чиқиши билан ўзи жамулжам этган профессионал - малака салоҳиятини максимал даражада ишлатишга тайёр туради.
Стратификасия (лот стратум - қатлам ва фасио – бажараман) - жамият тузилмаси, алоҳида қатламлари, ижтимоий табақаланиш белгилари тизими ва тенгсизликни ифода этувчи сосиологик тушунчадир.
Социал стратификасия - сосиологик тушунча бўлиб, жамият ва унинг айрим қатламлари тузилишини, ижтимоий табақаланиш, тенгсизлик белгилари тизимини ифодалайди. ¨ки бошқача айтганда: жамиятнинг мулк, мақом ва ҳокимият муносабатларидан келиб чиқадиган тизими бўлиб, у ижтимоий роллар ва вазифаларни ўзида акс эттиради. Социал стратификасия жамиятдаги меҳнат тақсимотида турли гуруҳларнинг ижтимоий дифференсиасиясидан (табақаланишуви), шунингдек у ёки бу фаолиятнинг аҳамиятини ва ижтимоий тенгсизликни қонунийлаштирувчи қадриятлар ва маданий намуналар (стандартлар) тизимининг хусусиятидан келиб чиқади. Ижтимоий стратификасиянинг асосий вазифаси - турли фаолият хиллари учун рағбатлантирувчи тизим ёрдамида ижтимоий ролларни мос равишда идрок этиш ва бажаришни таьминлашдир.
Социал стратификасия: маьлумот, маиший шароит, машғулот даромад, руҳий, дин ва шу каби белгилар асосида жамият «юқори», «ўрта» ва «қуйи» синфлар ҳамда страт (қатлам)ларга (2 дан 6 гача) бўлинади. Тенгсизлик ҳар қандай жамиятда бор. Социал стратификасия тизимида кишиларнинг ўз қобилиятлари ва куч-ғайратларига мувофиқ мақомларни ўзгартиришлари ( Социал мобиллик) эса жамиятнинг барқарорлигини таьминлайди ва синфий курашни «ортиқча» қилиб қўяди (Марксистик тадқиқотлар ижтимоий синфлар назариясига асосланиб келинган)
Жамиятнинг ижтимоий, таркибий тузилиши қуйидагича:
1. Социал стратификасия, Социал мобиллик тушунчалари¹.
2. Иқтисодий ва тақсимот муносабатлари.
3. Ижтимоий-синфий муносабатлар.
4. Ижтимоий демографик муносабатлар.
Жамият тараққиёти ижтимоий гуруҳлар ҳарактерига ва ўзаро алоқадорлигига боғлиқ. Унинг ҳарактерига: оила, мактаб, давлат партиялар, иқтисодиёт, фан, маданият, матбуот, соғлиқни сақлаш каби соҳаларнинг ривожланиши ўзаро мос равишда бўлади. Ана шу гуруҳ муносабатларида қайсилари пешқадам рол ўйнайди? Қайсилари асосий рол, бўйсунувчи ҳарактерга эга «Ўзбекистон Республикасида ижтимоий ҳаёт сиёсий институтлар, мафкуралар ва фикрларнинг хилма-хиллиги асосида ривожланади», деб Конститусияда кўрсатилган.
Ҳар бир ижтимоий гуруҳ, айрим олинган шахс ҳам жамият ижтимоий таркибида ўз ўрнига эга. Шахс ўзининг жинси, ёши, ижтимоий келиб чиқиши, маьлумоти, мутахассислиги, оилавий аҳволи, миллати ва бошқа шу кабилар билан муайян ижтимоий таркибга киради².
Жамиятнинг ижтимоий таркиби - ижтимоий гуруҳлар, уларнинг ижтимоий ҳаётдаги ўз мавқйеи билан фарқ қилувчи томонлари мажмуидан иборат. Олдинги замонларда ҳам жамият турли гуруҳлардан ташкил топган. Масалан, Ҳиндистонда жамият:
а) юқори табақа – брахманлар;
б) ўрта табақа - кшатрийлар (жангчи тоифаси)
в) шудралар (қора халқ)дан иборат гуруҳларгажратилган. Қадимги юнон файласуфи Афлотун (ер.аввал 4-аср) жамият аьзоларини 3 гуруҳга ажратган:
а) файласуфлар (юқори табақа бўлиб, давлатни бошқарувчи синф);
б) ҳарбий жангчилар;
в) қуллар - қуйи табақа;
Ғарб сосилогиясида жамият ижтимоий таркиби Социал стратификасия тушунчаси асосида ўрганилади. Демак стратификасия Ғарб Социологиясининг асосий тушунчаларидан бири бўлиб, жамият ижтимоий таркибининг ижтимоий табақаларга, гуруҳларга ажратилганини, жамиятдаги ижтимоий тенгсизликни ифода қилади.
Социал стратификасия назарияси марксизм Социологиясининг синфлар ва синфий кураш назариясига зид бўлиб, жамиятнинг синфларга бўлинишининг асосий сабаби мулкий муносабатлардаги ҳолатни табиий-тарихий қонуният сифатида қарайди. Бу синфларни ижтимоий қатламлар ва гуруҳларнинг маьлумоти, психологик жиҳатлари, турмуш шароити, ижтимоий бандлик, даромади ва бошқа хусусиятлар билан фарқ қилади.
АҚШлик сосиолог Т.Парсонс: «Стратификасия - ижтимоий тизим таркибий зиддиятининг асосий юзага келтирувчиси» деб, уни ривожлантирди.
Ғарб мамлакатлари сосиологлари жамиятни «юқори», «ўрта», «қуйи» синф ва қатламлардан иборат деб талқин қилишади. Масалан, ғарбий Германиялик сосиолог Р.Дарендорф жамиятни бошқарувчи ва бошқарилувчилар тоифасига бўлади. Ўз навбатида бошқарувчилар тоифаси 2 гуруҳдан: а) мулкдор бошқарувчилар ва б) мулкдор бўлмаган бошқарувчилар - маьмурий бюрократ менеджерлардан иборат дейди. Бошқарилувчилар тоифаси ҳам 2 га: юқори - «ишчи аристократияси» ва қуйи - малакаси паст даражада бўлган ишчилардан иборат бўлиб, бошқарувчилар ва ишчи аристократиясининг қўшилишидан шаклланмоқ-да, деб фикр билдиради.
Жамият ижтимоий таркиби турли ижтимоий бирликлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни ҳам ифодалайди. Масалан:
- ижтимоий-синфий, гуруҳлараро (синфлар, ижтимоий табақалар, қатламалар);
- ижтимоий-демографик (ёшлар, ўрта ёшлар, халқлар);
- ижтимоий-профессионал (касб-корга қараб ўқитувчилар, инженер, тиббиёт ходимлари ва ҳ.к.);
- ижтимоий-ҳудудий (минтақа, шаҳар, қишлоқ, раён, маҳалла, аҳолиси)
Ижтимоий ўзгарувчанлик тушунчаси: Ижтимоий ўзгарувчанлик сосиологик тушунча бўлиб, демографик ва ижтимоий фаолиятларда қўлланилади. Шахснинг бир синфдан иккинчи бир синфга, бир ижтимоий гуруҳдан иккинчи бир ижтимоий гуруҳга ўтиши, жамият ижтимоий таркибида тутган ўрнини, ўзгаришини билдиради.
Шахс мисолида гўдак бола, ўсмир, ёшлик, ўрта ёшлик, қарилик. Маьлумот, олаи, ҳунар ўрганади, касб эгаллайди. Унинг жамиятда тутган ўрни ўзгариб боради. Ўқувчи эди, ишчи бўлди, ё студент бўлди, нафақахўр ва бошқа.
Жамият мисолида. Жамият асосини ташкил этган инсонлар ҳаётида ижтимоий ўзгарувчанлик жараёни содир бўлади. Синфлар пайдо бўлишида, синфларнинг бир кўринишдан иккинчи бир кўринишга ўтишида, жамият синфий структурасида, ундаги ишлаб чиқариш кучлари жойлашишида, тараққиётида, фан, техника, маданият, саьнат тараққиётида ўз аксини топади. Масалан, қул, крестиян, ишчи, совхозчи, помешчик, капиталист, фермер.
Ижтимоий ўзгарувчанлик турли кўринишларда содир бўлади ёки Социал мобиллик тушунчаси билан боғлик. Кишиларнинг ижтимоий поғоналардан 2 йўналиши бўйича ҳаракат қилишидир:
1) Вертикал (йўналиш) ижтимоий ўзгарувчанлик. Бу бир ижтимоий тизимда тутган ўрни, ўзгаришдир. Масалан, шахс мисолида: ўқувчи, ишчи, хизматчи, олим, колхозчи, пенсионер ва ҳоказо (Юқори ва паст даражага қараб ўзгариб боради).
2) Горизонтал (йўналиш) ижтимоий ўзгарувчанлик. Бир ижтимоий гуруқ доирасидаги ўзгаришлар ёки ижтимоий даражадаги ўзгаришлар. Масалан, ишчи 1-5 разряд, аспирант, кандидат, фан доктори, академик.
Ижтимоий ўзгурувчанликнинг турлари:
1. Репродуктив. Ишлаб чиқариш, тузилиши, экологик ўзгаришлар.
2. Статусли - хизмат поғонасига кўтарилиш, ҳаёт даражаси ва бошқа.
3. Территориал - қишлокдан шаҳарга кўчиш, ишлаб чиқаришни кўчириш, бир давлатдан иккинчисига қўшиш ва ҳ.к.
4. Маьнавий - манфаатлар, қадриятлар, фикр, гушунчалар, ҳис-туйғулар.
5. Сиёсий (синфий структура), ҳукмронлик шакли.
6. Илмий-техникавий ва ҳоказо.
Жамият ижтимоий таркибининг яна бир йўналиши – мамлакат халқ хўжалигида банд бўлган ижтимоий гуруҳлар ва таркибини ўрганишдир. Аҳолининг уй-жой билан бандлиги, маиший хизмат ва бошқа. Таьлим даражаси, мансаб даражаси, ижтимоий-ҳудудий йўналиш ва бошқалар.
Иқтисодий ва тақсимот муносабатлари. Бунда асосий эьтибор-меҳнатнинг ижтимоий муаммолари, меҳнат фаолияти ва тақсимот муносабатларини ўз ичига олади.
Тақсимот муносабатлари - ҳаётий неьматлар юзасидан итимоий гуруҳлар ва қатламалар ўртасидаги муносабатлардир.
Бозор мутносабатларига ўтишнинг (Ўзбекистонда) 5 та тамойили бор:
1) иқтисодиётнинг сиёсатдан устуворлиги;
2) давлат бош ислоҳотчилиги;
3) қонун устуворлиги;
4) ўткир ижтимоий сиёсат (шу масалага тааллуқлидир);
5) бозор иқтисодиётига босқичма-босқич ўтиш.
Кучли ижтимоий сиёсат принсиплари эса қуйидагилардан иборат:
1) Аҳолини иш билан таьмин қилиш ва меҳнат бозорини шаклан-тириш.
2) Даромад сиёсатини юргизиш: пул даромадлари.
3) Ижтимоий таьминот, ижтимоий кафолатлар, кам таьминлаган-ларни ижтимоий қўллаб-қувватлаш.
4) Аҳолига ижтимоий хизматлар кўрсатиш.
5) Халқнинг моддий турмуш шароитини яхшилаш.
6) Ҳар кимнинг меҳнатига ва ҳар кимнинг қобилиятига яраша принсипига риоя қилиш.
«Адолат бу - кишилар ўртасидаги тенгликни назорат қилишдирким, токи бир тоифа бошқа тоифа устидан ҳукмрон бўлмасин, ҳар қайси табақа ушбу қоидага риоя қилсин», деган эди Ҳусайн Воиз Кошифий «Аллоҳи Муҳсинийдан (1440-1505) асарида.
Ижтимоий-синфий муносабатлар: (Синфлар ўртасидаги муносабат-лардир). Бунда:
1) инсонлар ўртасидаги ўзаро боғлиқлик; 2) турли ижтимоий гуруҳлар, қатлам, тоифалар ўртасидаги ҳаётий эҳтиёжларни қондириш бўйича ўзаро боғлиқлик билан юзага келадиган муносабатлар.
3) инсонларнинг ижтимоий-маиший соҳадаги ўзаро боғлиқлик муно-сабатлари.
Мулк шакллари қуйидагилардан иборат:
1) Давлат мулки.
2) Давлатга қарашли бўлмаган мулк: а) хусусий мулк; б) жамоа (ширкат) мулки.
3) Юридик ва жисмоний шахслар, бошқа давлатлар ва халқаро ташкилотлар мулки.
4) Аралаш мулк шакли.
Ҳозир Ўзбекистонда умуман мулкдорлар синфи шаклланишининг 2 та шарти манбаи мавжуд:
1) Кичик ва хусусий тадбиркорликни кенг ревожлантириш;
2)Қимматбаҳо қоғозлар бозориии ривожлантириш³.
4. Ижтимоии-демографик муносабатлар (аҳоли ёши, ўсиши, иш билан таьминланганлик ва бошқалар киради.
Умуман, стратификасия йиғиндилари:
- даромад;
- бойлик;
- обрў.
Стратификасиянинг тарихий типлари:
- даромад;
- ҳокимият;
- обрў.
Барча инсонлар билим олишда тенглик принсипидан фойдаланади.
Стратификасия кишилик жамиятининг пайдо бўлиши, туғилиши билан юзага келади.
1. Қулдорлик - кишиларни қарам қилишнинг иқтисодий, ижтимоий ва ҳуқуқий шаклидир. Тенгсизлик даражасининг кўринишидир.
2. Касталайе (лат. Партугал. гуруҳ, тоифа, табақа) – одам туғилганидан бошлаб аьзо бўлиб қоладиган ижтимоий гуруҳлар (стратлар)дир.
3. Табақалар - таомиллар ёки ҳуқуқ, қонунлари билан мустаҳкамланган наслдан-наслга ўтувчи ҳуқуклар ва бурчларга эга бўлган ижтимоий гуруҳлар.
4. Синфлар - синфлар пайдо бўлиши ХВИИИ-Х1Х аср билан боғлиқ АҚШ - ўрта синфлар жамияти. АҚШда 4 та асосий синфлар бор: - олий;- ўрта;- ишчи;- қуйи синфлар.
Ҳозирги кунда Ўзбекистонда табақаланишда синфлар: бойлар, ўрта, камбағаллар мавжуд. Стратификасиянинг аралаш типи бор. Ҳозир бизда мулкдорлар синфи шаклланмоқда. (Биз бу ҳақда юқорида бердик).
5. Синфсиз жамият… Бу марксизм-ленинизм таьлимотида» айтилган.
6. Ўзбекистон Республикасида жамият ижтимоий тузилиши: Бозор муносабатлари билан боғлиқ бўлган мулкчиликнинг 4 та тури ва шунга мувофиқ синфлар юзага келди. Мулкдорлар синфи шаклланиб бормоқда⁴. (53-54-моддалар).
Жамиятнинг моддий-ишлаб чиқариш жараёни Социологияда ижтимоий тизим сифатида олиб қараб ўрганилади. Моддий ишлаб чиқариш тизими-ижтимоий ҳаёт соҳаси бўлиб, кишиларнинг моддий неьматлар ишлаб чиқариш фаолияти билан боғлиқ.
Ҳар қандай ижтимоий жараёнлар инсон фаолияти билан уйғунлашади. Муайян ижтимоий бирлик сифатида уюшган кишиларнинг катта-катта гуруҳлари, синфлар, миллатлар миллий-етник, ижтимоий-демографик, нисбатан кичик тизимлар: ўқув-тарбиявий, оила-турмуш ва бошқа гуруҳлар, ижтимоий ташкилотлар, бирлашмалар, иттифоқлар–жамиятнинг ижтимоий таркибини ташкил қилади. Улар тарихий ривожланиш босқичларида турли ижтимоий асосларда шаклланадилар. Яшаш шароитига, ривожланиш хусусиятларига, ижтимоий эҳтиёжга, мнфаатларга ва муайян мақсадга эга бўлади. Ижтимоий тизимлар занжирида турли ўзига хос ҳалқага эга бўладилар. Ички ташкилий тузилиши, ҳарактери, функсионал ва ривожланиш даражаси, турмуш тарзи, фаолият шакли ва усуллари билан қадриятлар тизими, норма, ғоялари, қарашлари ва бошқа жиҳатлари билан ўзаро фарқ қиладилар.
Жамиятнинг ижтимоий таркибини конкрет тарихий давр кесимида олиб қараш талаб қилинади, чунки турли тарихий даврлар ижтимоий таркиб ўзаро сифат ва хусусиятлари билан фарқ қилади.
Жамиятнинг ижтимоий таркибини Социология жиҳатидан ўрганиш уни уч маьнода: умумий, махсус кенг ва хусусий тор маьнода олиб қарашни тақозо этади.
Умумий маьнодаги ижтимоий таркиб-жамиятнинг бир бутун таркибини ташкил қилади. Бу ижтимоий таркибнинг элементи сифатида жамиятнинг ижтимоий муносабатларига мос тушувчи иқтисодий сиёсати, идеологияси каби соҳалари киради.
Иккинчи, махсус, кенг маьнодаги ижтимоий таркибга эса ижтимоий-тарихий бирлик муносабатлари киради. Бу таркиб миллий-етник, ижтимоий-демографик, мутахассислик ва бошқа шу каби кишилар гуруҳларини ўз ичига олади.
Тор маьнода ижтимоий таркиб тушунчасига меҳнат жамоалари, ҳудудий бирлик, нисбатан тез ўзгарувчан гуруҳлар киради.
Бозор муносабатларининг таркиб топиши жараёнида Ўзбекистон ижтимоий таркибида кескин ўзгаришлар рўй бермоқда. Бу ўзгаришларни юқорида кўрсатилган уч методологик босқич бўйича сосиологик тадқиқ қилиш - асосий масалалардан бири бўлиб қолмоқда.
Шуни ҳам таькидлаш лозимки, Социал стратификасия эмпирик Социал тадқиқотларда уч хил ёндошув-услуб муҳим аҳамиятга эга бўлиб, шу услублар асосида ўрганилади. Яьни
1. ўз-ўзига-ўзича баҳолаш таьриф бериш ёки “синфий идентификасия” (ёндашув) асосида таьрифлаш бўлиб, унда сосиолог-респондентга (сўралувчи) ўз мавқйеи ва қатламини сўраганда аҳолининг қайси синфидаги табақасига-даражасига мансуб эканлигини кўрсатилишига мувофиқ жавоб беришлик услубига айтилади, яьни инсоннинг жамиятда кимлиги ўзидан сўралиб аниқланади.
2. “Репутасияли баҳолаш услуби бўлиб, бунда сўровчи-тадқиқотчи сосиолог-сўролувчидан воситачи (експерт ролини бажариши, яьни синфий табақа ёки мавқйеини аниқланаётган шахс-кишига холисона бир-бирига қайси Социал гуруҳга мансублиги билдириш услуби; яна ўзглар фикрига асосланиш услуби;
3. “обйектив ёндошиш” услуби бўлиб, унда тадқиқотчи бир қатор обйектив борлик критериялар асосида синфий- Социал критерияли (даражали зинапоя ёки босқичма-босқичлик) асосида уч хил дифференсияасияли Социал ҳолат асосида Социал стратификасия аниқланади, яьни ҳар бир индивуд, гуруҳ 1) ихтисослик мавқйеи – яьни бу профессиянинг ноёблиги ва унинг орқасида Социал турмуш ҳолатининг тобора яхшиланиб бориши; 2) маьлумотлилик даражаси; 3) даромад даражасига қараб инсонларнинг Социал стратификасияси – яьни аҳолининг Социал мавқйеи табақа ва қатлами аниқланади.
Ана шу услуб, яьни “обйектив подход” усули Ғарб сосиологларнинг синфларга бўлиниши ва кишиларнинг Социал-иқтисодий статусини аниқлашда муҳим рол ўйнаган ва бу услубдан кенг фойдаланган.
Кўплаб сосиологлар жамиятда кишиларнинг Социал мавқйеини, табақа ва қатламларини аниқлашда стратификасиялашнинг Социал 7-хил вертикал табақаланиш ҳолатидан фойдаланиб ўрганишга ҳаракат қилинган. Улар қуйидагилардан иборат:
1) профессионал, маьмурий-юқори синф қатлами (юқори табақа вакиллари);
2) ўрта даражадаги техник мутахассислар;
3) коммерсиявий синф табақалари (савдо карчалонлари);
4) майда буржуазия синфи (ўрта мулкдорлар табақаси);
5) раҳбарлик функсияларини бажарувчи техниклар, ишчилар (рабочийлар) – яьни воситачи раҳбарлар – ўрта тоифадаги раҳбар ходимлар;
6) малакали ишчилар, яьни ҳақиқий моддий бойлик яратувчи малакали мутахассис меҳнаткашлар;
7) малакасиз, мутахассис ёки мутахассис бўлмаган ишчилар,меҳнаткашлардир.
Юқорида келтирилган аниқ даражада аҳолининг Социал стартификасия тури – қатламини аниқланишига имкон беради. Аммо ушбу юқорида номлари келтирилган аҳоли қатлами ҳам аниқ чегарага эга бўлмасдан, улар ҳам ўзларининг жамиятдаги Социал мавқйеи, иқтисодий, сиёсий ўрни ва ролини аниқлашда қийинчиликларни юзага келтиради, яьни уларнинг – профессияси малакалилиги; моддий даромати; маьлумотлилиги, турар жой-яшаши, турмуш тарзи билан фарқ қилганлиги сабабли мавқйеи, ўрни, роли ўзгариб туради ва шакли, гуруҳи аниқлашда ноаниқликни вужудга келтиради.
Стартификасия тизими (система) типлари (турлари)ни қуйидагича изоҳлаш мумкин. (Бу услубдан Ғарбда, асосан Россияда кенг фойдаланади).

Т/р	Тизим типлари (турлари)	Дифференсиялаш асослари	Детерминасияли услубий фарқлари
1.	Физика-генетик тури	Жинси, ёши, физик маьлумотлилиги, жисмоний ҳолати	Физик-жисмоний мажбурий одатлари, ҳолати
2.	Қулдорчилик	Фуқаролик, мулкдорлик ҳуқуқи, сиёсий мавқйеи	Ҳарбий мажбурлаш, вахшийлик ҳуқуқи – зўрлик, хўрлик
3.	Кастова-кастачилик –табақа, тоифа	Диний ва этник асосида меҳнат тақсимоти	Диний ритуаллар этник қабиққа уланиш (етническая замкнутост)
4.	Сословная – табақа-ижтимоийлашув	Давлат олдидаги мажбурияти	Ҳуқуқий жиҳатдан расмийлашиш
5.	Етакратичност (ўтроқлашув – туп аҳолилик жараёни)	Хукмдорлик, ийерархик даражаси (ранги ва властной ийерархии) ирқи	Ҳарбий-сиёсий хукмронлик даражаси, бўйсинишлик
6.	Социал-профессионалник- Социал-мутахассис малакалилиги	Машғулот тури ва малакавий маҳоратлилик - мутахассислик	Маьлумотлилик – сертификатлар (маьлумотлилиги)
7.	Синфийлик	Даромад миқдори ва мулкдорлилиги жамиятдаги ўрни	Бозор муносабатлар (бозор олмашуви)
8.	Маданий-маьнавий ҳолати (културно-символик)	Билим, илм даражаси	Диний, дунёвий ва мафкуравий
9.	Маданий-норматив	Ахлоқ-хулқ нормалари, турмуш тарзларир	Аҳлоқий жиловлаш ва яхшиларга ўхшашга интилиш (моралнойе регулированийе, подражанийе)

Ушбу стратификасия тизим типлари алоҳида бир-биридан ажралган ҳолда эмас, балки бир-бирини тўлдириш ва ўзаро боғланиб, мутаносиблашиб кетиши билан турмушда, Социал-жамиятда намоён бўладаи. Ушбу услуб бевосита Ғарбда ва Россияда қўлланилади ва Социал стратификасион тизимни аниқлашда кенг фойдаланишга ҳаракат қиладилар ва ҳаракат қилмоқдалар.
Социал стратификасия тизимини аниқлашда унинг назарий, илмий ва амалий жиҳатларини ўрганиб, тахлил қилишда, қадимдан амал қилиши жараёнлари қадимий Шарқда ва Турони заминда ҳам Шарқона услубда ва оригинал формада фойдаланиб келганлар, ҳозирги кунда ҳам ижтимоий жамият страталари – элементларини аниқ тахлил қилиб келинган ва келинмоқда.
Азалдан жамиятда жамият аьзоларини, инсонларни турли тоифали табақаларга ажратилиб, бўлинган ҳолда тахлил қилиниб келинган. Жумладан, яқин Шарқда, Миср ва Вовилонияда зодагон ва қулларга Афина ва Римда фуқаро ва плебей, патрисейларга, Ҳиндистонда эса брахман ва хизматкорларга (4-та табақага) ажратилиб келинган ва амалда қўлланилиб ўрганилган, амал қилинганлиги фанда маьлум.
Турони заминда эса аҳолини тоифа, табақаларга бўлиниши қадимдан маьлум бўлиб, улар қуйидагича амал қилинган.
1) эл-елат, уруғ-қабилавий этник келиб чиқишидан;
2) касбий мансублиги, ҳунар-ҳунармандчилик ҳолатига мувофиқлиги;
3) диний-еьтиқодий қарашлари ва қайси динга мансублигига мувофиқлилигига;
4) шажаравий – авлод – аждодларига мансублик каби сулолавий келиб чиқишига қараб, эьтиборга олиниб гуруҳ, тоифа ва табақаларга бўлиниб келинганлигига, мулкий мавқйеига қараб – бой, камбағал, батрак ва тўпор, мардикор каби ҳолатларга эьтибор берилган.
Маьнавий мавқйеига қараб аҳоли ўртасида – саид, эшон, хўжа, имом, мулла, мақсим ва домла каби гуруҳларга ажратилган ҳолда муносабатда бўлинган.
Турони заминда аҳоли қатламини ижтимоий турмушнинг табиий-обйектив картинасини жамиятдаги ҳолатга мувофиқ Социал гуруҳларга ажратилиб келинган ва бошқарилган.
Жамият тараққиётининг бу хилда шарқона бошқарилишини тарих тажрибаси, унинг обйектив ҳолатда мавжудлигини кўрсатмоқдаки, инсонларни (шахсларни) бу тартибда гуруҳлаш, ижтимоий қатлам-табақа ва тоифа сифатида Социал гуруҳ-гуруҳларга – страталарга ажратиб ижтимоий-сиёсий мавқйеи, ўрнини тўғри қилиб белгилаш, шу асосда бу Социал гуруҳ страталарга муносабатда бўлиш ҳолати жамиятни Социал-сиёсий жиҳатдан самарали бошқариш имконини берган ва асрлар оша ана шу Социал тартиб Турони заминда мавжуд бўлиб келган, умумдавлат миқёсида улар билан ана шу тизимда Социал-сиёсий мурасовий консепсиясини такомиллаштирилиб, Социал зиддиётларнинг олди олиниб, кескин Социал-сиёсий муаммолар ҳал қилиниб келинган.
Жамиятда мавжуд бу Социал тизим вақт ўтиши билан асрлар оша тобора такомиллаша боради, жамиятдаги жиддий, маьнавий, моддий ўзгаришлар, жамиятнинг сивилизасиялашуви жараёни бу Социал гуруҳлар-страталар ҳаётига ҳам жиддий таьсир этиб, аньанавий (аввалги) тизим тартиботларига ижтимоий гуруҳлар, синфларнинг абадий турғунлик тушунчаларига кескин зарба берилади, аҳолининг ўзгармас қатламлари ҳақидаги тушунчаларга аста-секин барҳам берилиб борилади.
Табақа, қатлам, синфларнинг жамиятдаги аньанавий фарқлари узоқ йиллар ўтиши оқибатида, тобора йемирила боради, Социал гуруҳлар – страталарнинг ижтимоий гуруҳланиш тенденсияси юзага келаберади ва шакллана боради, янгича қатлам, синфлар тобора вужудга келиб, синфлар уюшқонлиги пайдо бўлиб, ўз навбатида жамиятни бошқариш тизимларини шакллантириш зарурияти вужудга келабошлайди ва бу эҳтиёж кўп ҳолатларда сиёсий ва жамиятни Социал бошқаришдан тез ривожлана бориши ҳолатлари юз бера бошлаб янгича шаклланган аҳоли қатлами – синфлар талабига жамиятни сиёсий бошқариш тизими кўп ҳолатларда жавоб бера олмай қолиш ҳолатлари юз берган жойлар – худуд, мамлакат-давлатларда жамиятни янгича бошқаришга мослашаолмай турли хил Социал портлашларга олиб келади ва олиб келган. Бунга жаҳонда кўплаб мисоллар келтириш, Социал ўзгаришлар ижтимоий-сиёсий бошқариш тизимлари ўзгарганлиги ҳақидаги воқйеаларни, ҳатто ҳозирги кунда ҳам (жумладан, Қирғизистон, Украина ва бошқалар) мавжудлигига гувоҳ бўлмоқдамиз.
Жамиятда юз бераётган бундай Социал-синфий ўзгаришлар қадимда ҳам ва ҳозирги замонда юз бериб Социал-сиёсий бошқаришни демократлаштириш эҳтиёжи заруриятини вужудга келтирган ва ҳозирги замонда ҳам бу масала обйектив долзарб муаммо бўлиб қолмоқда. Чунки жамиятда шаклланиб, катта ижтимоий-сиёсий кучга айланаборадиган Социал гуруҳ-страталар талаби доимо бошқаришга нисбатан илгарилаб кетади ва жамиятни янгича Социал-сиёсий бошқариш эҳтиёжини вужудга келтириб бошқаришни янгилаш заруриятини обйекти муаммо қилиб қўяди. Аммо шуни ҳам таькидлаш зарурки, жамиятни синфларга бўлиб, улар ўртасидаги қарама-қаршиликлар асосида синфий курашлар мавжудлиги сабабли бу синфий курашларнинг олдини олиш, синфий муаммоларни ҳал қилиш жамиятни сиёсий бошқаришнинг асосий вазифаси, - деб қараганлар. Бу муносабат эса умумий тарзда синфлар мақсад ва манфаатлари ҳисобга олиниб, ана шу синфлар таркибидаги ижтимоий- Социал гуруҳларнинг-страталарнинг мақсад-манфаатларига эьтибор берилмаган. Жамиятдаги умумий ёндашилиб бир синф вакиллари билан иккинчи синф вакиллари қарашларидаги тафовут-фарқларни умумий тарзда аниқлаш масаласи ижтимоий фанларнинг, шу жумладан Социология фанининг ҳам вазифаси бўлиб, ижтимоий муаммоларга бир томонлама ёндашиб келинган. Жумладан, жамиятда аҳолининг ижтимоий тузилишини умумий тарзда Ғарбда ва собиқ Совет тузуми даврида учта: ишчилар, деҳқонлар ва зиёлилар, (Ғарбда капитализм шароитида буржуазия, майда буржуазия) каби синфларга бўлиб, уларни ажратиб Социал муаммоларини умумий синфий муаммолар тарзида ўрганилиб, умумий тарзда бу Социал муаммоларини ҳал қилинишга ҳаракат қилиниб келинган. Ваҳоланки, ишчилар синфи таркибида манфаатлари, турмуши, касби, ҳунари, мавқйеи, машғулот тури бир-бирига тўғри келмаган қанчадан-қанча Социал гуруҳлар мавжуд бўлиб, уларнинг ўзаро манфаатлари ҳам турличадир, иш, меҳнат шароитлари, меҳнат тақсимотлари ҳам турличадир. Ана шундай ижтимоий ҳолатнинг турли хиллиги деҳқонлар синфига ҳам, зиёлиларга ҳатто буржуазия деб аталгувчи синфларга ҳам таалуқлидир. Бу синфлардаги турли хил майда-майда бир-биридан фарқ қилинадиган Социал гуруҳлар борки, уларнинг ҳам ўзига яраша Социал муаммолари мавжуддир, бу Социал гуруҳлар эса жамият аҳоли таркибининг асосий қисмини ташкил этиб, уларни сосиаология фанида Социал-страталар – Социал гуруҳлар деб аталади. Уларнинг жамиятдаги мавқйеини, ролини, ўрнини ва истак, мақсад ва манфаатларини юз берган, берадиган Социал муаммоларини Социал стратификасия йўналиши ўрганади. Социал стратификасия деб ўрганиладиган жамиятнинг стратификасион Социал йўналишларини Социология фанида – иккита катта Социал йўналиш асосида ўрганилади.
Биринчиси – моддий йўналиш, бунда жамиятда моддий ноз-неьматлар, озиқ-овқат, кийим-кечак махсулотлари, умуман инсон учун, инсон яшаши учун зарур бўлган эҳтиёжларини қондирадиган иқтисодий талаблар амалга оширилиб, ишлаб чиқариш, ишлаб чиқариш воситалари, ишлаб чиқариш кучлари, ишлаб чиқариш муносабатлари асосий рол ўйнаб, унда меҳнат, меҳнат тақсимотлари жараёнлари асосини ташкил этиб Социал муаммовий йўналишларни ташкил этади.
Иккинчидан эса – жамиятнинг Социал маьнавий йўналишини ташкил этади. Унда жамият аҳлининг ақл заковати, онг, тафаккури, маьнавий маданияти шаклланади, маьнавий меҳнат ва унинг натижалари, инсон билими, илми, тарбияланганлиги, таьлими, моддий турмуши асосий аҳамиятга эга бўлади.
Моддий Социал йўналишининг обйекти бу ишлаб чиқариш корхоналар, муассасалар, қишлоқ хўжалиги унинг турли хил соҳалари, саноат ишлаб чиқариши унинг турли хил тармоқлари асосий обйект ҳисобланиб, бу йўналишда ҳам инсонлар (шахслар) мавқйеи, ўрни, роли, табақа, тоифа каби, яьни бой, бадавлат, мансабдор, камбағал, йўқсил, қашшоқ ва ўғри, порахўр, зўровон, таланчи, фирибгар ва ҳ.к. каби Социал гуруҳлар – страталари мавжуддир. Маьнавий-маданий Социал йўналишда ҳам унинг обйекти-таьлим-тарбия тизими, илму-фан, маданий масканлари ҳисобланиб, бу йўналишда ҳам турли хил аҳоли қатламлари-табақа, тоифалари – бой, камбағал, мансабдор, мансабга интилиш, маьнавий бой зиёли, маьнавияциз зиёли, салоҳиятли интеллигент, саводли, саводсиз, маьнавий қашшоқ, манхурт шахс каби Социал гуруҳлар – страталар мавжудлиги табиийдир.
Жамиятнинг ана шундай мураккаб тарзда ижтимоий тузилишини мукаммал ўрганиш, муаммолар сабаблари, ҳал қилиш йўлларини аниқ билиш, аниқлаш, ҳар бир Социал гуруҳнинг истак-мақсадлари, манфаатлари, эҳтиёжлари, талабаларини, уларнинг жамиятдаги ўрни, мавқйеи, ролини аҳамиятини аниқлаб, тўғри муносабатларни белгилаш бевосита жамиятда юз берадиган Социал қарама-қарашликларни, зиддиётарни, баратараф этишда катта аҳамиятга эгадир, бу эса жамиятни сиёсий бошқаришни осонлаштиради. Ушбу соҳани ўрганиш фақат Социология фани ва унинг энг муҳим йўналишларидан бири – Социал стратификасия йўналиши ҳисобланади.
Шуни ҳам таькидлаш зарурки, яьни ижтимоий жамият тараққиёти жараёнида юз берадиган тоталитар тизими ҳукмронлик қилган шароитда ижтимоий-иқтисодий тараққиёт фақат умумий тарзда синфлараро кураш асосий ва бош сабаби, - деб қаралган ва хулоса чиқарилиб жамиятдаги бошқа юқорида таькидланган Социал гурухлар эьтиборга олинмаган, гурухдаги муаммоларга ҳам Социал гурухлар-страталар манфаатлари асосида эмас синфлараро манфаатлари нуқтаи-назаридан қараб ижтимоий муаммоларни ҳал қилишга нотўғри ҳаракат қилиниб келинган, Социология фанида Социал стратификасия тамойиллари бузилиб келинган. Шу сабабли жамият тараққиётини синфлараро қарама-қарши ва зиддиётлар асосида эмас, Социал гурухлараро, улар манфаатларига мувофиқ ўрганиш мақсадга мувофиқ бўлади. Бу биринчидан. Иккинчидан эса жамият тараққиётида, ижтимоий тараққиётни идрок этишда индуктив ёндашувларни мутлоқлаштиришдан иборат бўлиб, бу индуктив метод эса у ҳам, хусуснинг (яккалик, яьни страталар) умумга (умумийликка мансублиги) мувофиқлаштирилиб, ижтимоий тараққиётнинг асосида бош сабабчи ҳам умум (умумийлик)нинг тўла намоён бўлиши асосида хулоса қилиш ғоясига амал қилиш жамиятда ижтимоий-иқтисодий муҳитнинг мавжуд обйективлиги қандай бўлишидан қатьий назар умумга (умумийликка) амал қилиш муқаррар деган нотўғри ғоявий тамойилларга амал қилинган. Натижада ижтимоий жамият тараққиётида табиий Социал муҳитни тан олинмаслик ҳаракатлар ўтмишда жамиятга катта зарар келтирилган. Бу индуктив метод ҳам нафақат Социал гурухлар-страталарнинг, балки жамиятда аҳолининг этник хусусиятлари ҳам, табиий, ижтимоий муҳитнинг ҳам устуворлиги тан олинмасдан умумийликка риоя қилишликдан иборат бўлиб, обйектив борлиқнинг Социал тамойиллари қўпол равишда бузилиб, жамиятда миллионлаб кишиларнинг манфаатларига зарар келтирган, хатто миллинлаб кишилар ёстиғини қуритган. Ҳозирги замонда ҳам қисман бўлсада ушбу ҳолат такрорланиб турмоқда.
Ҳозирги даврда ушбу индуктив методнинг, яьни хусуснинг (яккалик, индивид, Социал гуруҳлар....) умумга (умумийлик) амал қилиш ҳолатлари ижтимоий жамиятда ҳозирги кунда ҳам экологик муҳитнинг бузилишининг глобаллашуви ичимлик сувларнинг, атмосферанинг, ҳаво таркибининг бузилишлик ҳолатлари, заҳарланишнинг тобора ўсиши, кўпайиши жараёнлари, инсон умрининг ўртача нормалари камая бориши, Оролнинг қуриб бориши, Сибир ўрмонларининг сув остида қолиши (електр стансия қурилганлиги сабабли), пахта якка хокимлиги, хатто регионал сиёсий жанжаллар, зўравонлик диний экстремистик ҳаракатлар ва бошқалар салбий оқибатли ҳолатларнинг такрорланиб туришига сабаб бўлмоқда.
Индуктив методга амал қилишнинг уни мутлоқлаштиришнинг нафақат ижтимоий-иқтисодий, балки маьнавий зарарлари ҳам чексиз эканлигини нафақат ҳозирги даврнинг амалий натижалари, балки қадимги Шарқ, Ғарб, Марказий Осиё мутафаккирлари ҳам ўз эьтиборларини қаратиб, асосан инсон онги, тафаккури ва ўз-ўзини англашдаги келтириладиган катта зарарлари ҳақида “Авесто”да, Зардушт, Хитойлик Лао Сзин, Конфусий (“Ўн уч китоб”, Ислом дунёсининг буюк алломаси Имом ал-Бухорий, Марказий Осиёлик Имом Мотрудий, Фаробий, Беруний, Ибн Сино, Алишер Навоий, Қадимги Рим-Юнонистон мутафаккирлари (Платон (Афлотун), Арасту (Аристотел), Сисирон ва бошқалар ўз асарларида хусусни эьтиборсиз қолдириб, умумни мутлоқлаштириш зарарли оқибатларига олиб келишини исботлаб берганлар. Ҳатто ўтмишда умумнинг мутлоқлаштирилишига қарши унинг зарарли оқибатлари ҳақида очиқ чиқишлар бўлган. Жумладан, умумнинг чегарасиз устунлигини таьминлаб, уни мутлоқлаштиришга қарама-қарши, табиий-ижтимоий қарашлар, яьни хусуснинг умумга мувофиқлиги, хусусни тан олиб унга амал қилиш ғоясини кўтариб чиққанлардан, йирик ислом дунёсига машҳур олим – Мансур Халлож (“...мен ... худоман – минал-ҳақ шиори), йирик давлат арбоби олим Умар Хайём, Мирзо Улуғбек (“Динлар тумандек тарқаб кетади, подшоликлар йемирилади, аммо олимлар иши абадий қолади” – фикри). Ғарбда Жардана Бруно, Галилея Галилей, Коперник, Шарқда Конфусий ва ҳ.к.ларнинг тарихий жасоратлари жаҳонда маьлумдир. Улар жамият тараққиётида умумни мутлақлаштиришга қарши ижтимоий-табиий муҳитга асосланиши, жамиятдаги хусусларни, индивудларни алоҳида-алоҳида ўрганишни, улар орқали умумга мувофиқ муносабатда бўлишликни, миллийлик ва умуммиллийлик тамойилига риоя қилишни, Социология асосида хулоса қилинадиган бўлса, сосал гуруҳларга-страталарга, улар манфаатларига мувофиқ муаммоларни ҳал қилишни таькидлашдан иборатдир.
Умуман ижтимоий-табиий Социал муҳитга асосланиб Социал стратификасион тамойили талаблари асосида ўрганиш Социологияда муҳим аҳамиятга эгадир, яьни хусус билан умумнинг мутаносиблаштириб, бараварлаштириш асосида (яьни яккадан (хусусдан) умум келиб чиқиш ғоясига амал қилиш), ўрганиш ғояси, ижтимоий воқйеликда қатор обйектив ижтимоий-назарий йўналишларнинг юзага келишига сабаб бўлади ва бўлмоқда. Жумладан, “Ҳақнинг ҳамма жойда (жаҳонда) зоҳирлиги, “ҳақ” нинг ҳар бир “хусус”да – шахсда, инсонда мавжудлиги, мужассамлиги, “ҳақ” билан “хусус”нинг узвий мутаносиб уйғунлиги, боқийлик ва ҳ.к. ғоясининг мавжудлигида мавҳумлиги, унинг устуворлигига асос бўладиган турли хил илмий-назарий қарашлар шулар жумласидандир. Ёки халқ, миллат, эл-елат тушунчаларининг асосида хусус, индивуд, инсон, шахс бўлиб, умум элатни, халқни, миллатни ташкил этади ва ҳ.к.
Шунинг учун ижтимоий ҳаётда “хусус”, “яккалик”, “алоҳидалик”нинг умумга айнанлиги ундан фалсафий жиҳатдан фақат ҳажм ва шаклда кичиклиги (“хусус”-бирлик, “умум” эса кўпликни билдиради) ва яширинлиги (ботинийлиги) нуқтаи-назаридан қаралганда жамиятда муҳим аҳамиятга эга бўлиб, ҳаётда кутилмаган ижтимоий, маьнавий, ҳатто сиёсий оқибатларни юзага келтирилиши мумкин, бундай ҳолатлар жамиятда мавжуд бўлмоқда ва бундай воқйеалар юзага келмоқда.
Шу сабабли ҳамма вахт умумда, хусус, якка-алоҳидаликни – страталарнинг хусусиятларини, моҳияти ва аҳамияти, роли ва ўрнини ҳисобга олиш хусус эса умумга мувофиқликка риоя қилиш зарурлигини таққоза этади. Ана шундагина ҳар қандай инқирозли вазият юмшоқ ҳал бўлади.
Жамиятни Социал жиҳатдан обйектив англашда тажриба тарзида ўрганилган бундай ёндошувлар ўртасидаги фарқ ва тафовутларни, ҳар бир “хусус” га хос бетакрорлик ва уникаллик жиҳатларини истисно этилишига олиб келадиган бўлса, иккинчи томондан, “умум” олдида “хусус”нинг арзимаслигини, беқарорлигини юзага келтиргандай бўлади. Унга йўл қўймаслик керак.
Тоталитар тузум ҳукумронлиги даврида табиатнинг ноёб истеьдодлари “умум” ҳукмронлигига айлантирилиб “хусус”лар – талантли, қобилиятли шахслар оёқ ости қилинганлиги, ҳаммани “тенг”, “бараварлаштирилиб”, “текисчилик” шиорини асосий шиор сифатида амал қилиниб, инсонларни “жамиятнинг винтиклари”га айлантирилиб, уларни истаган пайтида иккинчи “винтик” ка алмаштириш мумкинлиги сиёсатини кенг кўламда қўлланилиб келинди.
Одатда ижтимоий адолатлиликни қарор топтириш тарихи инсоният томонидан ўз-ўзини англаш, билиш жараёнлари шакллана бориши билан боғлиқ бўлиб, тобора у такомиллашиб боришини кўплаб қадимий манбаьлар, китобларда учратиш мумкин. Бу ҳақда “Овесто”да аҳолининг барча қатламлари, қавмлари ва гуруҳлари учун умумий турмуш тарзи қоидалари, нормалари, одатий тартиблари тасниф этилади. Бу ҳолатлар ҳамма учун “умумий” бўлиб, уни “хусус”лар ташкил этади. Ундан ташқари бундай “умумий” лик Антик дунё қонуншунослари томонидан, жумладан, Салон томонидан яратилган илк қонун-қоидалари мажмуида ҳам бу ҳақда фикр юритилиб, турли хил ижтимоий гуруҳлар ўртасида “хусус”ни инобатга олиб “умум” тартиб қоидалар асосида тотувлик ва муроса-мадора меёрларидан ўринли фойдаланиш қатьий қилиб қўйилган.
Жамиятда инсонларнинг ўз-ўзини англаш жараёнларининг муҳимлигини ва унда “хусус” билан “умум”нинг мутаносиблиги заруриятини ўрта асрлик бир қатор мутафаккирлар, шу жамладан Рене Декарт катта эьтибор берган. У моҳиятга ҳар бир индивуд ўз мақсадига мувофиқ алоҳида-алоҳида интилади ва ҳар ким ҳар хил шароитда унга эришишга ҳаракат қилади ва эришади ҳам деб ҳисоблайди. Ҳақиқат гарчи “умумий” бўлсада, унга янги интилишлар орқали кутилган натижани олиш ва уни ялпи англаш имкони йўқлигини таькидлайди.
Ҳар ким, ҳар хил гуруҳ (страта) ҳақиқат моҳиятига турлича даражада яқинлашади. Декартнинг алоҳида ўқтиришига кўра “ҳақиқатни бутун халқдан кўра алоҳида инсонлар тезроқ эришади ва ўзлаштиради” ва бу англанган ҳақиқатни бошқаларга йетказадилар, шахсларнинг жамоадан фарқлари ҳам ана шунда намоён бўлишини таькидлайди.
Жамиятни стратификасион тасниф этишга мухоллиф (қарши) кучлардан бири сифатида маьлум бўлган Покистон, Бангладеш, Ҳиндистонда амал қилаётган А.А. Мавлудий асос солган “Жамияти Исломия” уюшмаси аҳолининг ирқий, миллий ва тиллари борасидаги тенглигини эьтироф этган ҳолда, улар таркибида синфлар, ижтимоий қатламлар, ижтимоий гуруҳлар мавжудлигини инкор этади.
А.А.Мавлудий тарафдорлари ҳар қандай демографик, ижтимоий интеллектуал ва ҳиссий бўлинишлар суньий моҳиятга эга бўлиб, исломий якдилликка эришиш йўлида уларни эьтиборга олмаслик лозимлигини ўқтирадилар.
Ижтимоий таснифлар, гуруҳ қатлам, табақа ва тоифалар – страталарни тан олмаслик бир қатор бошқа диний оқимлар ва ҳаракатлар фаолиятида, жумладан “Хезбу тахрири Исломия”, Ваҳобийя”, “Нур”, “Акромия”, “Товба” ва бошқа бир қатор диний оқим тарафдорлари фаолиятида яққол намоён бўлмоқдалар. Уларнинг назарида динга садоқат, исломий эьтиқод даражалари мусулмонларни ўзаро фарқлантириб тургувчи омил ҳисобланиб, фақат эьтиқодий жиҳатдан страталарга ажратиш муҳим ва асосий ҳисобланиб маьнавий мезон вазифасини бажарадилар, - деб ҳисоблайдилар.
Умуман олганда стратификасион таснифларни ўрганганда оламни яхлит бир бутунлик тарзида тассавур этиш, яьни – “оламий уйғунлик” (“Оламий мутаносиблик”) назариясига монандлик бир-бирига боғлиқлик жиҳатларини ҳам эьтиборга олиб ўрганилса, бу обйектив ҳақиқат бўлиб мақсадга мувофиқ ҳисобланади.
“Оламий уйғунлик” (“Оламий мутаносиблик”) назарияси тарафдорлари бўлган ўтмишдаги бир қатор алломалар ўзларининг аниқ ва яққол фикр-мулоҳазаларини билдириб кетганлар. Жумладан, антик олимлардан Гераклит бу ҳақда қуйидаги фикрни билдириб кетган. Унинг фикрича “Оламий уйғунлик”нинг асосини (яьни оламнинг асосини) сонлар эмас, балки – моддий буюмлар ва уларнинг ягона субстансиясидан пайдо бўладиган, қарама-қаршиликлар курашида ўзаро бир-бирига ўтадиган сифатларнинг боғлиқлиги ташкил этади, - деб обйектив борлиқни таққоза этади.
Платон (Афлотун) эса – “оламий уйғунлик”, “оламий жон” оламни руҳлантириб, ўзи (“Олам”) жоннинг сонли нисбатларга гармоник тартибга бўйсинади, - деб ҳисоблаб, бу ғояни янада аниқроқлаштириб, стратификасион тасниф (яьни жамият таркибини – А.Ш.) жамиятда уч ёқлама таркибда бир-бирига боғлиқликда амал қилади ва ўзгармайди, - деган ғояни илгари суриб, уни қуйидагича асослайди.
Яьни, биринчидан – бу ғоя нарсаларни моддийлашган ҳолда намоён бўлиши; иккинчидан – эса нарсаларнинг ўзи ҳам муайян ғояни доимий тарзда таққоза этиб туради (яьни, яратиб, вужудга келтириб туради, - дейди);