5- мавзу: Пул тизими ва унинг элементлари

ПУЛЛАР БЎЙИЧА ЎЗАРО МУНОСАБАТЛАРНИНГ ЯНГИ ТИЗИМИ ҚУЙИДАГИЛАР БИЛАН ТАВСИФЛАНАДИ:

• ўзлаштириш бўйича махсус ҳуқуқларнинг (ЎМҲ) жаҳон пуллари ва жаҳон ҳисобга олиш бирлиги сифатида эълон қилиниши;
• ЎМҲ курсини ҳисоб-китоб қилиш тизимида АҚШ долларининг катта роль ўйнаши;
• олтин ўзининг пуллик ролини бутунлай йўқотади, лекин давлатнинг захираси ва бошқа мамлакатларнинг валюта бирликларини сотиб олиш усули сифатида қолади.

• Париж валюта тизими 1867 йилда бўлиб ўтган Париж конференциясида давлатлараро келишув сифатида расмийлаштирилган эди. Бу биринчи жахон валюта тизими жахон пулининг ягона шакли сифатида олтинни расмий тан олган эди.

• XIX асрда халқаро савдонинг ривожланиши билан, кўпчилик давлатлар ўзларида “олтин стандартини” киритдилар, яъни шу даврдан бошлаб мазкур давлатлар валюталарининг курси ва қиймати, шу валюталар заминида ётган олтин миқдорининг қиймати билан белгиланадиган бўлди. Давлатларнинг марказий (миллий) банклари, ўз навбатида, миллий қоғоз пулларни тааллуқли олтин миқдорига (бахо масштабига асосан) алмаштиришга мажбур эдилар.

• Иккинчи жахон валюта тизими 1922 йилда Генуя шахрида бўлиб ўтган конференцияда давлатлараро келишув сифатида юридик жихатдан шаклланган эди. Мазкур халқаро конференция арафасида, жахоннинг 30дан зиёд давлатларининг пул тизимлари олтин-девиз стандартига асосланган эди. Давлатларнинг миллий кредит пуллари халқаро тўлов ва захира воситалари сифатида ишлатила бошланди. Бироқ, биринчи ва иккинчи жахон урушлари орасидаги даврда захира валютаси мақоми, расмий равишда, бирор-бир валютага хали бириктирилмаган эди.

• Давлатларнинг “олтин стандарти” тизимидан қайтиши оқибатида девизли банклар ва давлатлар қоғоз пуллар муомаласини кенгайтириш имконига эга бўлдилар.

• Бреттон-Вудс валюта тизимининг асл мохияти қатъий ёки барқарор, ўзгарувчанлиги сезилмас валюта курсларини жорий этишдан иборат эди. Иккинчи жахон урушидан, хам сиёсий, хам иқтисодий жихатдан нихоятда чарчаб чиққан давлатлар, жахон бозорида давлатлараро валюта муносабатларида хукм сураётган тартибсизликка бархам бериш мақсадида 1944 йилда АқШнинг Бреттон-Вудс деган шахрида халқаро валюта-молия конференциясини чақирадилар.

• Жахоншумул ахамиятга эга бўлган Бреттон-Вудс халқаро валюта-молия конференцияси 1944-47 йиллар мобайнида бўлиб ўтган. Мазкур конференцияда қабул қилинган Келишув моддалари, урушдан сўнгги жахон валюта тизими тамойилларини белгилаб берди.