5 a 110301-Kimyo o’qitish metodikasi

3.4.O’ta kuchlanish hodisasi 
Suvli eritmalar elektrolizida nazariy hisoblanganda nisbatan 
ortiqcha kuchlanish berishga to’g’ri keladi.Bu kuchlanish parchalanish 
kuchlanish deladi va uni qiymati suvli eritmalarda elektrolez paytida 
hosil bulgan,E
parchalanish
ga teskari qutubli galvanik elementni kuchlanish 
(EYUK) E
GE
dan katta bo’ladi.Mana shu kuchlanishlarni farqiga o’ta 
kuchlanish deladi h=E
parchalanish
-E
GE.
Agar shu E
parchalanish
ni E
GE
dan 
ortiqcha qismi –o’ta kuchlanish berilmaganda , Masalan, E
elektrroliz= 
E
GE
bo’lsa sistemada tok nolga teng bo’lib qolib elektroliz bormas edi.O’ta 
kuchlanish hodisasini sababi elektrodlarda yuz beradigan qutblanish 
hodisasidir. Elektroliz paytida tashqi maydonga teskari qutbli galvanic 
elementni hosil bo’lishiga qutblanish diyiladi. 
O’ta kuchlanishni ahamiyati: 1) O’ta kuchlanish sababli Pb li 
akkumulyator zaryadlanganda H
2
emas, Pb ajraladi; o’ta kuchlanish 
bo’lmaganda akkumuliyatorni yasab, zaryadlab bo’lmasdi. 
2)O’ta kuchlanish sababli tuzlarni eritmalari elektrolizida H
2
dan 
chapdagi Al gachajoylashgan metallarni ajratib olish mumkin, chunki 
o’ta kuchlanish sababli H
2
ni chiqish elektrod potensiali noldan -0,41 V 
gacha chapga siljiydi. 
Elektrolizni ishlatilishi 
 
1) Metallarning yuzasida metal qoplama hosil qilish galvanostegiya 
deyiladi. Bu yo’l bilan metallarni korroziyadan asrash ,bezash 
mumkin. 
2) Elektroliz yo’li bilan relyefli (Masalan, naqshli yuzalar, muhrlarni, 
gramplastinkalar) 
buyumlarni 
aniq 
nusxasini 
olishga 
galvanoplastinka deyiladi (B.S.Yakobi,1837-y.). 
3) Elektroliz yo’li bilan metallarni tozalashga elektrorafinasiya 
diyiladi. 
4) Elektroliz yordamida aktiv metallar (ishqoriy, ishqoriy-yer 
merallar, Mg, Al), ba’zi metallmaslar (F
2
, Cl
2
, H
2
, O
2
), ishqorlar, 
H
2
O
2
olinadi. 
Elektroliz qonunlari (M.Faradey,1833-yil.) 
Faradeyning 1-qonuni: Elektrolizda elektrodlarda ajralib chiqqan 
moddalarning massalari elektrolit eritmasidan yoki suyuqlanmasidan 
o’tgan tok(zaryad) miqdoriga proporsional: m=kq 
m-ajralib xhiqqan moddaning massasi ,g; 

---

q-zaryad miqdori, Kl. 
Bu tok (zaryad) I-tok kuchini t-vaqtga kupaytmasiga teng: 
q=It; 
k-moddaning elektrokimyoviy ekvivalenti, elektrolitdan 1 Kl tok 
o’tganda ajralgan modda massasini bildiradi,chunki q=1 Kl da 
m=k1=k; 
Faradeyning 2-qonuni:Har xil elektrolitlarning eritmalari yoki 
suyuqlanmalaridan bir xil miqdorda tok o’tganda elektrodlarda ajralib 
chiqqan moddalarni massalari o’sha moddalarni kimyoviy 
ekvivalentlariga proporsional bo’ladi. 
Elektrolizda 1 ekv moddani ajratish uchun kerak bo’lgan tok miqdori 
o’zgarmas son bo’lib Faradiy soni (F) deyiladi: 1 ekv

1F(farada)= 
26,8A*soat= 1608 A*min=96500 Kl.
Masalan ketme-ket ulangan eritmalardan bir xil -1F dan tok o’tkazsak 
, elektrodlarda ham bir xil -1 ekv miqdorda moddalar ajralib chiqadi. 
Elektrolizlarni ktma-ketligiga mos ravishda katodlarga11,21 H
2
,108 
g Ag,32 g Cu;anodlarga 11,21 Cl
2
, 5,61 O
2
ajralib chiqadi. 
Yuqoridagilarga ko’ra 96500Kl=F

E,g dan k=E/F gat eng. E-
moddani ekvivalent massasi, g/ekv; m=kq ga q=It va k=E/F ni 
qo’ysak: 
M=EIt/F=EIt
soat
/26,8=EIT
min
/1608=EIt
sekunt
/96500 yoki
V=E
v
It/F=E
v
It
soat
/26,8=E
v
It
min
/1608=E
v
It
sekund
/96500 bo’ladi,bu yerda 
V-ajralgan moddani hajmi ,1;E
v
-moddani ekvivalent hajmi, 1/ekv.  
Elektrokimyoviy korroziya geterogen elektrokimyoviy reaksiyalar 
bo’lib , unga suvli eritmalarda , ham gazlarda , tuz va ishqoriy
eritmalarda sodir buladigan jarayonlar kiradi va
metallning muhit bilan uzaro ta’siri natijasida elektr toki hosil
bulishi kuzatiladi . Elektrokimyoviy korroziyani sodir bulishi
sharoiti , muhitning xossalariga va boshqa turlarga kura tasniflash
mumkin. Agressiv muhitlarning turlariga kura korrozion
jarayonlar atmosferaviy,Gazda , suyuqliklarda , tuproqda , adashgan
toklar ta’sirida , biologik korroziyalarga bulinadi Sodir bulish
sharoitiga kura kontakdagi ( har xil metallar birikishida ),oraliqdagi 
(ikkita metallar orasidagi bushlikda)va kuchlanish ta’siridagi korrozion
jarayonlar buladi.Korrozion jarayonlarning tashqi omillari ta’sirida 
korrozion 
yemirilish 
tavsifi,kenetika 
va 
mexanizmlari 
uzgaradi.Korroziyadan shikaslanishning tavsifi va ning hosil bulishi 
shariotlariga ko’ra umuiy ( tuliq ),mahalliy va tanlanma korroziyalarga 
bulinadi.

---

Umumiy korroziyada korroziya maxsulotlari metall sirtining barcha
qismlarini tekis yoki notekis kurinishda qoplaydi Mahalliy korroziya 
metall sirtining ipsimon,buylama ,alohida qismlarida dog’, donador 
,nuqta, va sirt ostiga qatlamida tarqalgan kurinishda sodir 
buladi.Tallanma korroziya -komponent- tallanma va struktura -
tallanma turlarga bulinib , ktistalitlararo va tig’simon kurinishlarda 
uchraydi .
Umumiy korroziya turlari. a- tekis korroziya ; b- notekius 
korroziya,.Mahalliy korroziya turlari a- dog’ ;b- yarasimon ; v- nuqtali g- 
sirt osti , d- ipsimon e- buylama
Tanlanma korroziya turlari ; a- kristalitlararo ; b- tig’simon
Agressiv muhitlarning va tashqi yoki qoldiq kuchlanishlarning
birgalikda ta’sirida - korrozion darz ketishi , uzgaruvchan kuchlanishlar
ta’sirida korrozion charchash xodisalari ruy beradi
Korrozion muhitlarning va o’zaro siljish yoki ishqalanishlarning
birgalikda ta’sirida natijasida metal sirtlari yemirilish korrozion
erroziya deyiladi .
Korrozion erroziya ishqalanishdagi korroziya va fretting - koziga xos
xususiyatlarga ega .
a) metallarning yemirilishi har doimo sirtdan boshlanadi ;
b) korroziya natijasida metal sirti tashqi kurinishlari uzgaradi .
v) korroziya natijasida metal oksidli yoki oksid gidratlari kurinishga
aylanadi.
g) korroziya sirtidan chuqurlikka qarab usishi mumkin .
Metallarning korroziya va mexanik omillari ( kuchlanish , deformasiya 
, ishqalanish va b) ta’sirida shikaslanishi korrozion - mexanik
shikaslanish deyiladi.
Tashqi omillar ta’sirida umumiy korroziya jarayonlari detallarni
ishlatilish sharoitida sodir bulishiga kura har xil turlar va 
kurinishlarga ega buladi .Bulardan keng tarqalgani
korrozion charchash , korrozion darz ketishi ishqalanishda sodir 
buladigan korroziyalardir. Korrozion charchash korrozion muhit va
siklik kuchlanishlar ta’sirida metal va qotishmalarning yemirilish
jarayoni natijasida yuzaga keladi . Korrozion charchashda darz hosil
bulishning asosiy turlaru quydagilar .
- korrozion muhitning faolligi .
- siklik kuchlanishlar ta’sir darajasi;
- vaqt birligida yuklanishning sikllar soni ;
- qotishmaning mustahkamligi va korroziyabardoshligi ;

---

 Korrozion charchashning oldini olish uchun optimal tarkibli
legirlovchi elementlar bilan legirlangan pulatlar ishlatiladi . Korrozion 
darz ketish juda agressif muhitda statik chuzuvchi kuchlanishlar ta’siri
natejasida paydo bo’ladi . Korrozion darz ketishning quydagi
sabablarini keltirish mumkin .–boyitilgan qattiq eritmali fazalarning
ajralib chiqgan salbiy potensialli donalar chegarasining korroziya
bordoshliligi kamligi
Qotishmada muhitga nisbatan noturg’in strukturaviy tarkibining borligi
- struktura donalari chegarasida vodorodning ko’payishi natijasida
kristalitlararo mustahkamligining kamayishi . www. Qmii. Korrozion 
darz ketishiga qarshi materiallarni tanlashda albatta ekperimental
tadqiqot natijalariga asoslaniladi . Frekting – korroziya sird oksid
qatlamlarining davriy ravishda yemirilishi va qaytadan hosil
bulishidir. Fretig- korroziya kontaklarda sodir bulganligi uchun bu
jarayonni kuzatish qiyinroq kechadi . Yemirilish jarayoni tezligi nisbiy
kuchish sikllari soni va kuchish amplatudalariga bog’liqdir .Metall sirtiga
nisbatan katta tezlik bilan xarakatlanayotgan suyuqlik yoki gaz
oqimlari tezligi ta’siri tufayli erosion- kavitasion shkaslanish sodir buladi .
1.4.korroziyaga qarshi himoya usullari.Metall buyumlarning korroziyadan
shikaslanishi natijasida katta yuqotishlar bulayotganligi , korroziyaga 
qarshi ximoya usullarini ishlab chiqishni toqozo etadi . Korroziyadan
ximoya qilishning eng ko’p tarqalgan usullari buyumlar sirtida korrozion 
chidamli qatlamlar olishga qaratilgan. Bu usularga plastmassa,
kompozitsion polimer , lak buyoqli qoplamalar, emalli qoplamalar kiradi 
. Metall buyumlarni sirtini boshqa metall bilan qoplash usullari 
amaliyotda keng qullaniladi . Temir va uning qotishmalari rux,
qurg’oshin mis, xrom kabi metallar bilan qoplanadi . Bu qoplamalar
ishlatishda anodli va katodli turlarga bulinadi . Anodli qoplamalarda 
qoplama materiali yemirilib , asosiy metallni korroziyadan saqlab qoladi . 
Masalan Fe da Zn qoplamasi . Katodli qoplamalarda qoplamaning 
yemilishi natijasida yemirilish joylarida asosiy metallning korroziyasi 
sodir buladi . Masalan; Fe da Zn qoplamasi . Tabiy sharoitlarda metal 
sirtidan hosil buladigan yupqa qatlamlarning himoya ta’siri , ya’ni 
passiflanish jarayono ham metallarni korroziyadan saqlanishga katta 
yordam beradi. Kislotali muhitlardan metallarning korrozion yemirilish 
tezligini kamaytirish maqsadida ingibitorlardan foydalaniladi .
Pularlarning korrozion bardoshligini oshirish uchun legirlovchi
elimentlar qo’llaniladi . Legirlovchi eliment sifatida Cr , Ni elimentlari 
ishlatiladi . Zanglamas pulalatlardan 12…13 % Cr li , hamda 18% Cr 

---

va 8% Ni tarkibli xromnekel’ pulatlar keng kulamda ishlatiladi .
Pulatlarning korroziyaga bardoshligi oshirish uchun termik va kimyoviy 
– termik ishlov berish usulari , hamda sirt tozaligini oshirishning mexanik 
usullari qullaniladi . Shuningdek metallarni saqlashda mikroiqlim va 
ximoyalaovchi atmosferalar kabi ximoya usullari mavjud. Korroziyaga 
qarshi ximoya
usullarini tadqiqot qilish asosan quyidagi yo’nalishlarda olib 
borilmoqda ;
d) 
metallga ta’sir ; 
e) 
muhitga ta’sir ; 
f) 
kombinatsiyalashgan va kompleks himoya usullarini ishlab 
chiqish 
Sanoatda katodli himoya , protektorlar yordamida va boshqa turdagi 
elektrokimyoviy korroziyadan ximoyalish usullari qullanilishi keng
tarqalgan . Neft va gaz konlarida qullaniladigan quvurlar va rezevuarlar
neft – gaz –suv tizimi xossalariga bog’liq ravishda ichki korroziyaga va 
atrof muhit , atmosfera , tuproq va adashgan toklar ta’sirida tashqi 
korroziyaga uchraydi . Ichki korroziyadan ximoyalanish muhitga ta’sir 
qilinsa , tashqi korroziyadan ximoyalanish uchun esa metal sirtiga ta’sir 
qilinadi. Bu holda bir vaqtning uzida ikki tamonlama korroziyadan
ximoyalanish alohida-alohida usullarda olib boriladi. Neft –gaz - suv
tizimi tarkibida mexanik qushimchalar va noorganik moddalarning
bulishi muhitning korrozion faolligini oshiradi va bir vaqtning uzida
kimyoviy va elektrokimyoviy korrozion jarayonlarning kechishiga 
sabab. Shuning uchun muhitga stabilizator yoki ingibitorlarning
kiritilishi muhimdir.