5-amaliy mashg’ulot Himoyalangan avtomatik tizimni loyihalash va amalga oshirish muammolari. Avtomatik tizim sintezi va uning bosqichlari

---

5-amaliy mashg’ulot 
Himoyalangan avtomatik tizimni loyihalash va amalga oshirish muammolari. 
Avtomatik tizim sintezi va uning bosqichlari. 
Zamonaviy sharoitda axborot texnologiya va himoyalangan avtomatik 
tizimlarning markaziy bo'g'ini bu kompyuter va u bilan bog'liq bo'lgan texnik 
vositalar majmuasidir. Masalan boshqaruvda axborot texnologiyalarini amalga 
oshirishga menejment tizimi va tashkiliy-uslubiy yordam orqali erishiladi. 
Hujjatlarni boshqarishda individual texnologiyalar va texnik vositalardan 
foydalanishda ulardan foydalanishning o'ziga xos oqibatlarig a e'tibor qaratish 
lozim. Chunki axborot jarayonlari (ma'lumotlarni yig'ish, qayta ishlash va uzatish) 
har doim fan, texnika va jamiyatda muhim rol o'ynab kelgan. Insoniyat 
evolyutsiyasi jarayonida garchi ularning ichki mazmuni asosan o'zgarmagan bo’lsa 
ham ushbu jarayonlarni avtomatlashtirishga nisbatan barqaror tendentsiya mavjud. 
Biroq avtomatik tizimlarni loyihalash va amalga oshirishad himoya 
funksiyasini nazarda tutilmagan bo’lsa, bunday loyihalalarni muvaffaqiyatli deb 
hisoblanmaydi. Mustaqil davlatlarning milliy xavfsizlik konseptsiyasiga muvofiq, 
mamlakatning axborot sohasidagi milliy manfaatlari axborot olish va undan 
foydalanish 
sohasida, 
zamonaviy 
telekommunikatsiyalarni 
rivojlantirishda 
texnologiyalar, davlat axborot resurslarini ruxsatsiz kirishdan himoya qilishda 
fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga rioya qilish hisoblanadi. 
Axborot sohasida milliy xavfsizligiga tahdidlarning kuchayishi ortidan bir 
qator mamlakatlarning jahon axborot makonida hukmronlik qilish, mamlakatni 
tashqi va ichki axborot bozoridan siqib chiqarish istagi jiddiy xavf hisoblanadi. Bir 
qator davlatlar tomonidan dunyoning boshqa davlatlarining axborot sohalariga 
xavfli ta'sir ko'rsatish vositalarini yaratishni nazarda tutuvchi axborot urushlari 
konsepsiyasini ishlab chiqish; axborot va telekommunikatsiya tizimlarining normal 
ishlashini, shuningdek xavfsizligini buzish, axborot resurslari, ularga ruxsatsiz 
kirish. 
Hozirgi vaqtda axborot xavfsizligi davlatning milliy xavfsizligini ta'minlash 
uchun alohida ahamiyatga ega. Axborot xavfsizligi muammolarini hal qilishda 

---

axborot sohasidagi milliy manfaatlarining tarkibiy qismlaridan biri axborot 
resurslarini ruxsatsiz kirishdan himoya qilish, joylashtirilgan va yaratilgan axborot 
va telekommunikatsiya tizimlarining xavfsizligini ta'minlashdir. 
Axborot xavfsizligini ta'minlash muammolarini hal qilish axborot va 
telekommunikatsiya infratuzilmasi uchun asos sifatida xavfsiz avtomatlashtirilgan 
tizimlardan foydalanishni talab qiladi. Buning uchun ma'lum talablarga javob 
beradigan 
tizimlarni 
yaratishda 
quyidagi 
kombinatsiyalashgan 
va 
integratsiyalashgan yondashuvlardan foydalanish mumkin: 
− texnik kanallar orqali sirqib chiqishdan himoya qilish va texnik razvedka 
vositalariga qarshi kurashish; 
− ruxsatsiz kirishga qarshi axborot xavfsizligi tizimini yaratish uchun 
apparat va dasturiy ta’minot axborot xavfsizligi vositalarini qo‘llash; 
− tashkiliy-texnik tadbirlar majmuasini ishlab chiqish va amalga oshirish. 
Shuni ta'kidlash kerakki, uchinchi komponent faqat birinchi ikkitasini 
amalga oshirishdagi kamchiliklarni qoplashi kerak. Birinchi komponent 
doirasidagi masalalarni hal qilish nazariy asosda ishlab chiqilgan faol va passiv 
texnik vositalardan foydalanib amalga oshiriladi. 
Ikkinchi 
komponent 
doirasida 
axborot 
xavfsizligini 
ta'minlash 
muammolarini hal qilish normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi. 
Bu hujjatlarida belgilangan talablar tizimning tegishli mexanizmlarida 
axborot xavfsizligi bo’yicha amalga oshirilishi kerak bo'lgan funktsiyalarni 
belgilaydi. 
Ushbu talablar eng qat'iy shakllantirilgan va maksimal muhr bilan davlat 
sirini tashkil etuvchi ma'lumotlarni qayta ishlash uchun mo'ljallangan vositalar va 
tizimlarga nisbatan qo'llaniladi. Yo‘l-yo‘riq ko’rsatuvchi (tavsiyaviy xarakterga 
ega) hujjatlarda esa belgilangan talablar aniq axborot texnologiyalarida axborotni 
himoya qilish mexanizmlariga qo‘yiladigan talablarni amalga oshirishning o‘ziga 
xos xususiyatlarini hisobga olinmaydi. 
Shunga qaramay, xavfsiz avtomatlashtirilgan tizimlarni yaratish jarayonida 
mahalliy ishlab chiquvchilar bir qator muammolarga duch kelishadi, ularni hal 

---

qilish davlat darajasida turli mutaxassislarning sa'y-harakatlarini birlashtirish va 
muvofiqlashtirishni talab qiladi. 
Muammolarning eng muhimi taqsimlangan avtomatlashtirilgan tizimlarning 
axborot xavfsizligi nazariyasini yaratishdir, bunda esa xavfsiz avtomatlashtirilgan 
tizimlarni yaratishning amaliy muammolarini hal qilishda to'plangan katta 
tajribalar qo’l keladi. Sohada hal qilinishi kerak bo'lgan fundamental ilmiy 
muammolar bilan bir qatorda amaliy xarakterdagi muammolar ham kam emas. 
Mavjud va yaratilgan xavfsiz avtomatlashtirilgan tizimlarning hozirgi 
holatini tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, bu muammolarning mavjudligi, birinchi 
navbatda, himoyalangan avtomatlashtirilgan tizimlarning hududiy taqsimlanishi va 
funktsional muammolarni hal qilish uchun turli ishlab chiquvchilar tomonidan 
yaratilgan turli xil axborot texnologiyalaridan foydalanish bilan bog'liq. Natijada 
avtomatlashtirilgan tizimlar juda ko'p turli elementlardan tashkil topgan murakkab 
va tarmoqlangan tuzilmalarga aylanmoqda. 
Bunday tuzilmalarning normal ishlashini ta'minlash uchun har qanday 
vaqtda uning elementlarining ishlashi haqida, ya'ni. dasturiy ta'minot va apparat 
ta'minotining holati to'g'risida dolzarb ma'lumotlarga ega bo'lish kerak. 
Yana 
bir 
muammo 
masofaviy 
diagnostika 
va 
texnik 
vositalar 
sozlamalaridagi o'zgarishlarni boshqarish imkoniyatiga ega bo'lish. Bularning 
barchasi axborot xavfsizligini boshqarish tizimining murakkablashishiga va 
zamonaviy axborot xavfsizligi tizimlari samaradorligini pasaytirishda antropogen 
omil rolining oshishiga olib keladi. 
Axborot xavfsizligini boshqarish tizimining vositalaridan foydalanish 
samaradorligini sezilarli darajada oshirish ma'lumotlarni qayta ishlashning 
intellektual usullari qo'llash va adaptive usullaridan qo’llash muammosi hal 
qilingan taqdirdagina mumkin.
Sohaning muvaffaqiyati sifatida xavfsizlik devorlari va hujumlarni oldini 
olish tizimlarini ishlab chiqishda erishildi. Muammoni hal qilishning bir qismi 
sifatida avtomatik tizimlarda axborot xavfsizligi darajasini miqdoriy baholashning 
umumiy qabul qilingan usulini ishlab chiqish va amalga oshirish kerak. Bir qator 

---

xavflarni tahlil qilish usullari, axborot xavfsizligini baholashning ehtimollik 
usullari, o'yin nazariyasiga asoslangan tizimda axborot xavfsizligi darajasini 
baholash usullari ishlab chiqilgan. Bu usullarning har biri ma'lum kamchiliklarga 
ega bo'lib, ular axborot xavfsizligi darajasini aniqlash uchun tizimda ularni to'liq 
amaliy amalga oshirishga to'sqinlik qiladi. Misol uchun kamchiliklar sifatida ba'zi 
miqdorlarning qiymatlarini olish qiyinligi bilan bog'liqligini keltirib o’tish 
mumkin. Qo’shimcha ma’lumot sifatida tahdidning xavflilik darajasi, axborotni 
himoya qilish orqali tahdidni yumshatish darajasi va boshqalar kiradi. 
Avtomatik tizimlarda axborot xavfsizligini ta'minlash talablarini norasmiy 
bajarish tizimning xavfsiz tarmoq infratuzilmasini yaratmasdan mumkin emas. 
Bunday infratuzilmaning mavjudligi, axborot texnologiyalarini rivojlantirish va 
joriy etish sur'atlarining o'sishi IP tarmoqlaridan foydalanish asosida barcha turdagi 
aloqa trafigini uzatish munosabati bilan muhim ahamiyatga ega. 
Tarmoq orqali uzatiladigan ma'lumotlarni himoya qilish uchun mo'ljallangan 
ko'plab mahalliy apparat va dasturiy ta'minot mavjud. Bunday vositalarni ishlab 
chiqish xavfsiz tarmoq infratuzilmasining yagona kontseptsiyasi, tegishli ko'rsatma 
hujjatlari mavjud bo'lmaganda amalga oshiriladi. Ammo xavfsiz tarmoq 
infratuzilmasini yaratishning barcha jihatlari tartibga solinishi kerak: 
− axborot xavfsizligini ta’minlash talablarini hisobga olgan holda tarmoq 
protokollari, amaliy qatlam protokollari uchun spetsifikatsiyalarni ishlab chiqish; 
− xavfsiz tarmoq strukturasi va arxitekturasini ishlab chiqish; 
− Avtomatik tizimning xavfsiz tarmoq infratuzilmasini yaratish uchun 
mo‘ljallangan apparat va dasturiy ta’minot, OT komponentlari va amaliy 
dasturlarni ishlab chiqish va h.k. 
Xulosa qilib aytganda, avtomatik tizimlarda axborot xavfsizligi darajasiga 
sezilarli ta'sir ko'rsatadigan muvofiqlik sertifikatlashning mavjudligi tizimni amaliy 
dasturiy ta'minotning talablarni bajarishga ta'sirini deyarli hisobga olmaydi, chunki 
ular axborotni himoya qilish mexanizmlariga maxsus taqdim etiladi. Ushbu 
muammo imtiyozli hisoblar kontekstida ishlaydigan amaliy dasturiy ta'minot 
komponentlari mavjudligida alohida ahamiyatga ega. Ko'pgina amaliy dasturlarni 

---

ishlab chiquvchilar axborot xavfsizligiga umuman e'tibor bermaydilar. Bunday 
kamchiliklar mavjudligining oqibati avtomatik tizimning axborot xavfsizligi 
darajasini sezilarli darajada kamaytiradigan zaifliklarning kiritilishi bo'lib, ularni 
aniqlash va ulardan foydalanish buzg'unchiga axborot xavfsizligini chetlab o'tib, 
ma'lumotlarga ruxsatsiz kirishni amalga oshirishga imkon beradi.