5-amaliy: Morfologik sath. Grammatik kategoriyalar. So‘zlarni turkumlarga ajratish tamoyillari. Reja

A.Nurmonov, Sh.Iskandarova: Agar morfotsentrik nazariya asosida tilning morfemik sathida eng kichik ma’noli birlik sifatida morfemani, undan yuqoriroq bo‘lgan morfologik sathning birligi sifatida so‘z shaklni e’tirof etsak, tilning tizimlilik tabiatini to‘g‘ri yoritgan va so‘zlarni turkumlarga ajratishda ziddiyatni bartaraf qilgan bo‘lamiz.
Morfotsentrik nazariyaga muvofiq, so‘z shakl ikki va undan ortiq allomorflarning sintagmatik munosabatidan tashkil topganligi, gapda muayyan bir pozitsiyada kelib, boshqa so‘z shakl bilan munosabatga kirishuvchi funksional butunlik sanalishi. Bu til sathlari o‘rtasidagi mavjud bo‘lgan pog‘onali munosabatni ham va bir sathga mansub bo‘lgan birliklar o‘rtasidagi munosabatni ham o‘zida mujassam qilishi.
So‘z shaklning butunlik, qurilma sanalishi va til egalari ongida tayyor bloklar holida mavjud bo‘lishi, uning qurilish birliklari morfemalar sanalishi, morfemik sathdan bir daraja yuqori bo‘lishi.
Morfemik sath. Morfema (gr.-shakl) tilning asosiy birliklaridan va eng kichik ma’noli birlik ekanligi. Morfema variantlari: morf yoki allomorf. Tilshunoslikka morfema atamasini I.A.Boduen-Kurtene olib kirganligi. I.A.Boduen-Kurtene: muayyan nutq gaplarga yoki iboralarga, gaplar so‘zlarga, so‘zlar morfologik bo‘g‘inlar yoki morfemalarga, morfemalar fonemalarga bo‘linadi.
Deskriptivistlarning qarashlariga ko‘ra morfema faqat so‘z qismlarinigina emas, balki so‘zlarni ham qamrab olishi.
F.de Sossyur: tub va bo‘linmas birlik bo‘lgan har qanday so‘z ibora a’zosi, ya’ni sintaktik faktdan farq qilmaydi: uni tashkil etuvchi sath birliklarining tartibi so‘z birikmalari hosil qilishning asosiy tamoyillariga bo‘ysunadi.
Morfemalar: -so‘zning eng qisqa, minimal ma’noli qismi; - ayrimlari tarixan to‘la leksik ma’noli so‘zlar bo‘lgan, hozirda bu imkoniyatini yo‘qotgan (I.Serebryakov);i -boshqa sath (fonetika, morfologiya) birliklari bilan chambarchas bog‘liq; -leksik va grammatik (grammema) ko‘rinishlariga ega. Grammatik morfema affiks morfemalar va yordamchi morfemalarga bo‘linadi.
Morfemaga nisbatan so‘zning birlamchiligi.