5 гача қовоқ уруғлари йиғила бошлайди. Бу қовоқ уруғларидан озиқ

Республикамизда қовоқ ва қовун маҳсулотлари етириш ҳамда унларни қайта ишлашга катта эътибор қаратилмоқда. Ушбу корхоналар тўла қувватда иш олиб борса асосий маҳсулот билан бирга 2-5 % гача қовоқ уруғлари йиғила бошлайди. Бу қовоқ уруғларидан озиқ-овқат сифатида ишлатиш учун муҳим бўлган ўсимлик мойлари олиш имкониятларини туғдиради. Бу эса озуқавий ўсимлик мойлари олиш ва уларни косметик, фарматсевтик тармоқлари учун асосий хомашёлардан бири сифатида ҳамда иккиламчи ресурслардан фойдаланиш муаммоларини ҳал қилади. Шу билан бирга озуқавий мойларга бўлган эҳтиёжларни махаллий хом-ашёлар асосида қоплаш ва Республикамиз валюта захираларини тежаш имкониятлари пайдо бўлади.
Агар ушбу мойли уруғларни ўртача мойлилиги 25 % деб ҳисобланса, уларни қайта ишлаб 1000 т атрофида мой олиш имконияти пайдо бўлади. Бу миқдордаги шифобахш мойларни тиббиётда, фармасевтикада ва парфумерия соҳаларида кичик ҳажмларда қўлланилишини ҳисобга олсак жуда катта иқтисодий фойда эканлигини англашимиз лозим [1].
Ўзбекистоннинг деҳқон хўжалигида полизчиликка алоҳида эътибор қаратилиб келинади. Тарихий маълумотларга қараганда бу ерда полиз экинлари эрамиздан аввалги ИВ асрларда ҳам етиштирилган (Р. Мавланова, А. Рустамов, Р. Ҳакимов, А. Ҳакимов, М. Турдиева ”Ўзбекистон қовунлари” 2005 [2]).
Соғлиқни сақлаш муассасалари тавсияларидаги меъёр кўрсаткичларига биноан Ўзбекистон аҳолисининг талабларини қондириш учун мамлакатимизда ҳар йили 5-5,5 млн.т сабзавот, 1,5 млн. т озиқбоп картошка, 2,3-2,4 млн. т полиз маҳсулоти етиштириш лозим деб топилган (Б.Ж. Азимов (2000), В. Зуев, А. Абдуллаев (1997)). Қовоқ уруғлари истиқболли мой олиш маҳсулоти ҳисобланиб, таркибида 28 % дан 38 % мой ва 35-36 % гача оқсил моддалари мавжуд.
Д.В. Виталейивич, А.В. Тагаков, М.Г.Холовичлар томонидан қовун уруғларини қайта ишлаб мой ва юқори протеинли кунжара олиш технологиясини яратиб, полиз экинлари уруғларини марказдан қочма куч таъсирида чақиш ускунаси яратгани учун патент олишга муваффақ бўлишган. Олинган кунжара такибида 8-14 % мой, 42-57 % оқсил, 3-4 % атрофида намлик ва учувчан моддалар мавжуд бўлган [3]. Қовоқ ва қовун етиштириш агротехникаси, ҳосилдорликни ошириш усуллари, сақлашни тўғри ташкил қилиш, уларни қайта ишлаш бўйича кўплаб илмий ишлар қилинган.
Э.И.Владимирович қовоқ етиштиришнинг агротехникаси, ҳосилдорлиги ва уруғларининг мойлилик даражалари бўйича бир қатор кузатишлар олиб борган. Э.И.Владимировичнинг илмий тадқиқотларига кўра 1 га майдондан ўртача 20 т қовоқ, ундан 250 кг уруғ ва 110 кг мой олиш мумкин. Н. И. Ивонов, В. В. Арасимов, Д. Й. Ёрматовалар фикрича, намлик ва ҳарорат ортиши билан мойли уруғлар таркибидаги моддаларнинг қотиш жараёни секинлашади, бу азот таркибининг камайишига олиб келиб, бунда оқсил даражаси камайиб, мой миқдори ортади. Мой ишлаб чиқариш хом-ашёси сифатида қовун ва қовоқ уруғларининг технологик хусусиятлари унинг кимёвий, физик-кимёвий, ва физик-механик ҳолатларига боғлиқ [4] лиги ўсимлик мойи ишлаб чиқаришнинг самарали технологиясини аниқлаш, шунингдек, технологик ускуналар танлаш ва уларга қўйиладиган талабларни аниқлашда асос бўлади.
Тиббий амалиётда турли этиологияли жигар касалликлари, ошқозон-ичак тракти ва бошқа касалликларда қовоқ уруғи ёғидан фойдаланиш маълум (Микҳалев В.Ю., Чабан ЛН, Эмтсев В.И., Лаитаренко Г.В., 1993; Кузнетсова О.Н., Дмигриеико Н.В. 1996). Ветеринария тиббиётида сигирларда бош ишлаб чиқариш функциясини ошириш учун қовоқ уруғи мойидан фойдаланиш самарадорлиги аниқланган (Безборсдин В.В., 1997).
Қовоқ уруғини қайта ишлашнинг иккиламчи маҳсулоти - қовоқни қишлоқ хўжалиги ҳайвонларининг кўпайиш қобилиятини ошириш ва янги туғилган бузоқларнинг ошқозон-ичак касалликларига қарши дори воситаларининг ажралмас қисми сифатида қўллаш ижобий натижаларга эришилди (Горлов И.Ф., 1996).
Қовоқ уруғини қайта ишлашнинг мавжуд технологиялари биологик фаол моддаларнинг табиий комплексини иложи борича сақлаб қолиш учун хом ашёга та'сир қилишнинг "юмшоқ режимлари" га асосланган [5].
Бироқ, бу технологияларни илғор деб эътироф этиб бўлмайди, чунки нефтни қайта ишлашнинг асосий вариантининг ҳосилдорлиги паст, уруғлардаги дастлабки таркибининг 37% дан кўп эмас, шу билан бирга у билан боғлиқ биологик фаол моддаларнинг тўлиқ олинишини таъминламайди.Шу муносабат билан қовоқ уруғини қайта ишлаш технологиясини такомиллаштириш ва улардан олинадиган ветеринария препаратларининг фармакологик хусусиятларини ўрганиш долзарб бўлиб, илмий ва халқ хўжалигида катта аҳамиятга эга [5].
Сабзавотларни олиш технологияси ва техникасини такомиллаштириш қовун уруғидан қовун уруғидан ёғ олишга доир бағишланган Касянов Г.И., Франко Э.П., Горлова И.Ф., Каренгина Т.В. асарлари, Осадченко И.М., Скачкова Д.А., Кар. Л.Н., Миржана М., Шиеша Р. А. ва бошқалар томонидан кўплаб ишлар амалга оширилган [6].
Мирзоев Гулмахмад Холович қовун уруғидан ёғ олишда юқори эффективли прессда ёғни бир марталик олиш бўйича тадқиқотларини ўтказишда "Фармет-20" пресслаш қурилмасида ва ратсионал созланиши параметрларни аниқлақовун уруғининг товуш фрактсиясини қайта ишлашга эришди. Бироқ бунда термик ишлов бериш жараёнида қовун уруғидаги фойдали моддаларнинг бирмунча камайганлигига эътибор берилмаган [6].
Иван Владимирович Россиянинг Ростов вилоятидаги қуюқ каштан тупроқларида етиштириладиган қовоқ уруғларининг ёғдорлик жараёнини пресслаш технологик жараёни мисолида тадқиқ қилган [7]. Бироқ бу тадқиқот иши айнан қуюқ каштан тупроқларида етиштириладиган қовоқ навлари учун амалга оширилган.
Ўстириладиган қовоқлар орасида қовоқ турларининг аҳамияти ортиб бормоқда. Қишлоқ хўжалиги учун юқори сифатли озуқа сифатида қовоқдан ан'анавий фойдаланишдан ташқари ҳайвонлар, витаминларга бой озиқ-овқат маҳсулоти, консерва саноати учун хом ашё, унинг косметика воситалар ва фарматсевтик препаратлар ишлаб чиқаришдаги роли айниқса (Кушлйнова Т.М., 2006) ортиб бормоқда[7].
Айниқса, озуқавий ва ем-хашак қиймати қовоқ уруғи таркибида 48-55% ёғ мавжуд. Улардан олинган мой витаминларга, оқсил моддаларига, шунингдек, катта шифобахш хусусиятига эга (А. Д. Чепетс, 2002) [7].
Қовоқ қишлоқ хўжалигимизнинг истиқболли ва нодир экинларидан биридир, чунки унинг мевалари ва уруғлари озуқа ва озиқ-овқат маҳсулоти, шунингдек озиқ-овқат қўшимчалари, дори-дармонлар ва косметика учун хом ашё сифатида ишлатилиши мумкин. Шунингдек, қовоқ агротехника нуқтаи назаридан жуда қимматли экин ҳисобланади (Сазанова Н.М., 1989; Никулина Т.М., 2005).
Қовоқ қишлоқ хўжалиги ҳайвонларини ўстириш ва боқиш учун ажойиб озуқа ҳисобланади. Қовоқ мевалари янги шаклда, алоҳида ва яшил ем билан аралаштириб ёки сомон ва бошқа дағал озуқа билан бирга силаланган ҳолда ҳайвонлар учун озуқа сифатида ҳам ишлатилади. Олинган силос юқори сифатли, ёқимли ҳидга эга бўлиб, барча турдаги ҳайвонларга осонликча ейилади. Қовоқни ҳайвонларга боқиш уларнинг маҳсулдорлигини оширади, берибери касаллигини олдини олади, сут ва гўшт сифатини яхшилайди ва ратсиондаги консентратларнинг улушини 60% га камайтиради. Қовоқ меваларида эм-хашак лавлагидан 4 баробар кўпроқ протеин мавжуд. 100 кг емлик қовоқ мевасида 14,5 ем бирлиги бор, бу эм-хашак лавлагиникига нисбатан 18,5% га кўпдир (Сазанова Н.М., 1989; Никулина Т.М., 1998; Чепетс А.Д., 2002; Кушлйнова Т.М., 2006).
Қовоқ таркибида кўп миқдорда мавжуд бўлган калий қоннинг ишқорий реактсиясини қўллаб-қувватлайди, меъда ширасининг кислоталилигини пасайтиради. Қон ҳосил бўлиш жараёнлари учун зарур бўлган темир миқдори бўйича қовоқ сабзавотлар орасида биринчи ўринлардан бирини эгаллайди (Ля-шченко И.Ф. 1939; Кореиша З.И., 1949; Арасимович В.В., 1960; Эрмаков А.И., Лукожикова Э.А., 1965; Филов1965; Сокол П.Ф., 1974; Барахаева Л.П., 1983; Буренин В.И., 1990; Вендило Г.Г., Петриченко В.Н., 1990; Болотских А.Т., 1992; Петков К., ва бошқалар, 1994; С.,П.И.П. , 1996; Никулина Т. М., 1998; Бйковский Й. А. 2001; Скурихина И. М., 2002; Корчемная Н. А., 2001; Варивода О. П., 2008; Кошчаев, А. Г., 2008; Кошчаев, А. Г., Энгалевич, Р., Энгалайич, 2008;., Р.1.0. О.Ч., 2011; Тарасенков И.И., 2011).
Кошчеев А.Э. (2006) ратсионда қовоқдан фойдаланиш тўлиқ ва соғлом озиқ-овқатнинг жуда муҳим муаммосини ҳал қилади, деб ҳисоблайди. Каротинлар қовоқ меваларида алоҳида рол ўйнайди, уларнинг функтсиялари жуда хилма-хилдир: улар организмда фойдали витаминларнинг ўсиши, ривожланиши ва кўпайишининг барча асосий биокимёвий жараёнларида, эркин радикал оксидланишни синтез қилиш реактсияларида иштирок этадилар, ҳужайра мембраналари орқали органик ва минерал моддаларнинг ҳаракатланишига ёрдам беради.
Бета-каротин миқдори бўйича қовоқ иккинчи ўринда туради. У инсон танаси томонидан А витаминини синтез қилиш учун ишлатилади. Бундан ташқари, у аниқ антиоксидант та'сир кўрсатади ва саратон касаллигини ривожланиш хавфини камайтиришга ёрдам беради. Катталар учун бета-каротинга физиологик эҳтиёж кунига 5 мг (Нестерина М.Ф., Скури-кҳина И.М., 1979; Кононков П.Ф., Бунин М.С., Коненкова С.Н., 1992; Ҳираяма Т., 1995; Накамура Й. ва бошқалар. ; Скурихина И.М., Тутел'яна В.А., 2002; Новиков Н.Н., 2003; Эделнант А.С., 2003).
Қовоқ уруғларининг аҳамияти шундаки, улар таркибида оқсилни эрувчан шаклга айлантирадиган пептонизатсия қилувчи ферментлар, шунингдек, организмдаги ўсиш ва ҳаёт жараёнларини тезлаштирадиган Т витаминининг юқори консентратсияси диетада катта аҳамиятга эга (Торчинская В.М., 1982; Скрипников Ю.Г., Короакина М.Ю., 2007).
Қуритилган қовоқ - ноқулай экологияга эга бўлган ҳудудларда зарур бўлган ва инсон танасидан оғир металлар ва радионуклидларни олиб ташлашга ёрдам берадиган пектин сувини ишлаб чиқариш учун пектин ишлаб чиқариш маҳсулотларидан бири (Т.А. Санникова, 2002) ҳисобланади. Юқори ҳароратлар билан ишлов берилмаган янги қовун ва қовоқ шарбатининг антимутаген та'сири қайд этилган (Наcамура И. ва бошқалар, 1995; Ҳансон ЛП 1996; Пича ДҲ, Мотсенбоcкер CЕ 1997).
Шунингдек, қовоқ уйда пиширишда турли хил идишлар (салатлар, шўрвалар, донлар), қовурилган, пиширилган, қовурилган исте'мол қилинади (Тараканов Г.И., Андриевская С.А., Гусев А.М., 1984; Тимофеева В.Н., 1996; Белик Ж.98; Белик Ж.98. ., 1999; Кондратенко В.В., 1999; Поскребйшева Г.И., 2001; Рйбак В.Д., Овчинникова Г.И., 2001; Иванова Э.И., Санникова Т.А., Мачулкина В.А., 2003). Бир қатор муаллифлар кексалар менюсига қовоқ меваларини киритиш зарурлигини та'кидлайдилар (Артюгина З.Д., 1980; Тйктин Н.В., 1989; Болотских А.Т., 992; Никулина Т.М., 2005).
Қовоқ меваларидан кенг фойдаланиш консерва саноатида ҳам ма'лум. Улардан турли хил консервалар тайёрланади; шакар қўшилган қовоқ пюреси, консерваланган ва тузланган, пулпа ва шакар қўшилган қовоқ шарбатлари, сабзавотлардан икра, қовоқ пюреси шўрва, мураббо, мураббо, шакарланган мевалар ва бошқа маҳсулотлар. Қовоқ болалар овқатларини ишлаб чиқаришда ҳам қўлланилади. (Сазанова Н.М., 1989; Загибалов А.Ф. ва бошқалар, 1992; Бйковский Ю.А. 2004; Борисов В.А., 196).
Борисов В.А (1980) ва Мугниев А.Ф., Посмитная И.В. (1989) каби муаллифлар қовоқ таркибидади нитратлар, оғир металлар ва радионуклидларни камроқ миқдорда тўплайдиган навлардан фойдаланиш маҳсулотларининг парҳез хусусиятларини яхшилаш учун катта аҳамиятга эга деб ҳисоблашади.
Бйковский Ю.А. ва Кобкова Г.Э. (1998) болалар ва парҳез овқатланиш учун мос келадиган экологик тоза маҳсулотларни олиш учун қовоқ навларининг муҳимлигини тасдиқлайди. Ушбу мақсадлар учун улар минерал ва органик ўғитлардан фойдаланмасдан Зорка ва Столовая навларини етиштиришни тавсия қиладилар ва қишки жавдарни олдинги ўсимлик сифатида ишлатиш яхшироқ деб таъкидлашган.
Бойко Г.Н. ва Вакуленко Р.И. (1994) Троянда ва Украинская многоплодная навларида тадқиқотларини олиб боришганда минерал ўғитларни маҳаллий қўллаш билан ҳосилнинг ошиши билан бирга қовоқ меваларидаги нитратлар миқдорининг камайиши қайд этилган, бу парҳез озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқариш учун муҳим аҳамиятга эга.
Кошаева А.Г. (2006) ўз тадқиқот ишларида вегетатсия ва сақлаш даврида қовоқ меваларидаги асосий каротинларнинг тўпланиши ва парчаланишининг аниқ нав боғлиқлигини кўрсатди. Юқори сифатли витамин маҳсулотини олиш учун қовоқни қайта ишлаш ва сақлашда меванинг бу нав хусусиятларини ҳисобга олиш керак.
Қовоқ уруғлари қимматли озуқа моддаларининг миқдори бўйича кўплаб дон, мойли ва дуккакли экинлардан устун туради. Қовоқ уруғларида ҳужайраларни энергия билан та'минлайдиган кўплаб биологик фаол фосфатлар, тана ҳужайраларини ёшартирувчи ва тиклайдиган, уларнинг ўсишини тартибга солувчи ва қаришни олдини олувчи нуклеин кислоталар мавжуд (Носова С, 2007; Соколов С.Д., Фелдман Б.В., Соколова Г.Ф., 2008).
Пронзҳенко В.В. (2000) қовоқ уруғини танамиз учун синкнинг энг яхши манбаларидан бири сифатида кўрсатади. Синк эркаклар учун ҳаёт давомида аёлларга қараганда 6-8 марта кўпроқ керак. Унинг озгина етишмаслиги ҳам простата гипертрофиясига олиб келиши мумкин, шунинг учун эркаклар кунига тахминан 30 г хом қовоқ уруғини истеъмол қилишлари тавсия этилади.

1. Н.И.Бойжанов, М.К. Юсупова, З.К. Шукурллаева. ҚОВОҚ УРУҒЛАРИНИНГ МОЙДОРЛИГИНИ АНИҚЛАШ ВА УНИНГ ФИЗИККИМЁВИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ. Science and innovation. INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5, УИФ-2022: 8.2 | ИССН: 2181-3337, 210-214 б

2. Р. Мавланова, А. Рустамов, Р. Ҳакимов, А. Ҳакимов, М. Турдиева Оъзбекистон Қовунлари. ИПГРИ Марказий Осиё боъйича ҳудудий офиси. Тошкент, Ўзбекистон 2005.
3. Азимовна М. С., Шокҳрукҳович У. Ф., Содирович У. Б. Problems in the Implementation of Quality Management Systems in Small Business Yenterprises //Eurasian Research Bulletin. – 2022. – Т. 7. – С. 54-57.
4. Мусаева С. А., Усмонова Д. И., Усманов Ф. С. Problems with Marketing Research in the Furniture Market //Yeurasian Journal of Academic Research. – 2021.
5. Каренгина, Тамара Василевна. Қовоқ уруғини қайта ишлаш технологиясини ва ҳосил бладиган ветеринария препаратларининг фармакологик хусусиятларини такомиллаштириш.-1999.

6. МИРЗОЕВ Гулмахмад Холович - РАЗРАБОТКА ТЕХНОЛОГИИ ПОЛУЧЕНИЯ РАСТИТЕЛЬНОГО МАСЛА И ВЫСОКОПРОТЕИНОВОГО ЖМЫХА ИЗ СЕМЯН ДЫНИ. - Краснодар – 2015

7. Ерин Иван Владимирович. РАЗРАБОТКА ЭЛЕМЕНТОВ ТЕХНОЛОГИИ
ВЫРАЩИВАНИЯ ТЫКВЫ ДЛЯ ПОЛУЧЕНИЯ МАСЛОСЕМЯН диссертация пос. Персиановский - 2012