5-lekciya. Ólshew qurallarİ

5-lekciya. Ólshew qurallarİ
Bizge belgili, ólshewdi qandayda bir quralsız orınlap bolmaydı.

Ólshew quralı - deb ólshewler ushın qollanılatuǵın hám normalastırılǵan metrologiyalıq qásiyetlerine iye bolǵan texnikalıq quralǵa yamasa olardıń toplamına aytıladı.

Ólshew qurallarınıń túrleri hár qıylı boladı. Olar ápiwayı yamasa quramalı, anıqlıǵı úlken yamasa kishi bolıwı múmkin. Ólshew quralları normalanǵan metrologiyalıq qásiyetlerge iye bolıwları kerek hám bul metrologiyalıq qásiyetler turaqlı ráwishte tekserilip turıladı. Ólshew ámelinde ólshenip atırǵan shamanıń mánisi tuwrı anıqlanıwı usı ólshew quralınıń tuwrı tańlanıwına hám islewine baylanıslı.

Ólshew quralları sıpatına tómendegilerdi kórsetiwge boladı:

● ólshewler;

• 
  ólshew ásbapları;
  
• 
  ólshew ózgertkishleri;
  
• 
  ólshew qwrılmaları;
  
• 
  ólshew sistemaları.
  

Ólshewler - keń tarqalǵan ólshew qurallarınan esaplanadı.

Ólshew dep, shamanıń anıq bir kórsetkishin payda qılatuǵın, saqlaytuǵın ólshew quralına aytıladı. Mısalı, tárezi tası, elektr karsılıǵı, kondensator hám usı usaǵanlardı ólshewlerge mısal kılıp alıwımız múmkin.

Ólshewlerdiń túrleri kóp. Standart úlgiler hám úlgi zatlarda ólshewler qatarına kirgizilgen.

Standart úlgi - zat hám materiallardıń qásiyetlerin hám differentsial dúzilisin sıpatlawshı shamalardı payda qılıw ushın xızmet qılatuǵın ólshew esaplanadı. Mısalı, gidir-budırlıqtıń úlgileri, ıǵallıqtıń standart úlgileri.

Úlgili zat bolsa, turaqlı tayarlaw jaǵdayında payda bolatuǵın hám anıq kórsetkishlerge iye bolǵan zat bolıp sanaladı. Mısalı, “taza suw”, “taza metall” hám t.b. “Toza rux” 420⁰S temperaturanı payda kılıwda isletiledi.

Ólshewler kóp kórsetkishli (ózgeriushi karsılıqlar, millimetrlerge bólingen sızıǵı) hám bir kórsetkishli (tárezi tası, ólshew kolbası, normal element) túrlerge bólinedi. Ayırım ólshewler toplamınanda paydalanıladı.

Shamanıń ólshemin payda qılıw hám paydalanıwda tómendegi katardı este tutıwımız kerek boladı:

Isshi ólshew quralları, úlgili ólshew quralları, isshi etalon, salıstırıw etalonı, nusqa etalonı, ekilemshi etalon, arnawlı etalon, birlemshi etalon hám mámleketlik etalon.

Ilim hám texnikanıń eń joqarı kórsetkishindegi anıqlıq penen islengen úlgili ólshewler etalonlar dep ataladı.

Etalonlar qollanılatuǵın hám mámleketlik etalonlarına bólinedi.

Mámleketlik etalonları úlgili ólshew hám ásbapların tekseriwde qollanıladı hámde Mámleketlik standart mákemelerinde saqlanadı.

Házirgi waqıtlarda respublikamızda Milliy Etalon Bazasın jaratıw, sxemalastırıw boyınsha keń kólemdegi isler alıp barılmaqta (bul xakqında keyingi temalarda pikr júrgizemiz).

Ólshew ásbapı dep ólshew maǵlıwmattı signalın baqlaw ushın qolay kóriniste (sxemada) islep shıǵarıwga arnalǵan ólshew quralına aytıladı.

Maǵlıwmattıń beriliwine karap ólshew quralları tómendegilerge bólinedi:

1. Shkalalı ólshew quralları; 2. Sanlı ólshew quralları; 3. Ózi jazıp alıwshı ólshew quralları.

5.1-súwret. Ózi jazıp alıwshı ásbap.

5.1-súwrette ózi jazıp alıwshı ásbaptıń kinematikalıq sxeması keltirilgen. Bul usaǵan ásbaplar texnologiyalıq protsesslerdi aralıqta turıp tekseriw hám qadaǵalaw ushın keń qollanıladı. Bunda: 1- ramka; 2-shkala kórsetkishi; 3-jazıw maslaması; 4,6-baǵdarlawshı rolikler; 5-diagramma lentası; 7- orawshı baraban; 8 - diagramma rulonshası; 9-lenta berilisi; 1O-jazıw ruchkası; 11- xrapovikli qurılma; 12- maslama; 13- protsessti súwretlewshi grafik sızıǵı; 14-diagramma lentası; 15 - xrapovik.
Qaytalaw ushın sorawlar:
1. Ólshew degen ne ?

2. Ólshewlerdiń kanday usılları hám túrlerin bilesiz ?

Z. Kúndelik turmısıńızǵa hám qánigeligińizge tiyisli bolǵan hár qıylı ólshew usılları hám túrleri haqqında sózlep beriń ?

4. Ólshew quralı ne ?

5. Ólshew qurallarınıń hár túrliligi ne menen túsindiriledi ?

6. Ólshewlerdiń kanday túrleri bar ?

7. Ólshew ásbaplarınan qandayların bilesiz ?