5-ma'ruza. Sun'iy intellektda bilimlarni tasvirlash modellari
Download 394.38 Kb.
|
H-CI, cg,Bu yerda I axborot birliklar to'platlli; Cf, C', - axborot birliklar orasidagi bog'lanish turlari to'plami, G berilgan bog"lanish turlari to'plamidan I ga kiradigan axborot birliklar orasidagi bog'lanishlarni bemdi- Semantik apparati yordamida bilimlarni tasvirlash biror bir muhitni tashkil etuvchi obyektlar va Illar orasidagi aloqalar majmuasidir, Har xil mualliflar semantik tarmoqlarning turli xil turlari tuzilishmi taklif qilmoqdalar. Bu turlarning umumiy asosiy fúnksional elementi bo'lib, ikki tugunlar va yoylardan iborat bo'lgan struktura xizmat qiladi- Har bir tugun biror bir tushunchani, yoy esa ixtiyoriy ikkita tushuncha orasidagi munosabatni bildiradi, Munosabatlarning har bir julii oddiy dalilni bildiradi. Tugunlar munosabatning nomi bilan belgilanadi, yoy esa yo'nalishga ega bo'ladi. Bunga ko'ra aniq dalil tushunchalari orasidagi "Sub'ekt yoki obyekt" munosabatini tasvirlaydi. Tarmoqda tugunlarga qo'yilgan chegaralar va ular orasidagi aloqalarga qarab tarmoqlar quyidagi liplarga bo'linadi (5.3-rasm) ll, 4-61: oddiy tipli tarmoqlar — tugunlari ichki strukturaga ega bo'lmaydi', iemrxikli tarmoqlar- tugunlari tannoqli stmkturaga ega bo'ladi; bir jinsli tannoqlar- tugunlar orasidagi munosabatlar bir xil bo'ladi; birjinslimas tarmoqlar- tugunlar orasidagi munosabatlar turli xil bo fladi. Predmet sohadagi obyektlar, jarayonlar omsidagi onusidagi munosabatlarga qarab tarmoqlar quyidagi tiplarga bo'linadi (5.3-rasm) [I, 4-61 funksionalli; semantikli; freymli; senariylar,
Modellarda ishlatiladigan boglanishlarning turlariga bog' liq holda sjnflashliruvchi jo'rlar, funksjonul jo'rlar va ssenuriy/arga bo'linadi. Sinflashtiluvchi to'rlarda strukturalashtirish munosabati qo'llaniladi, Bunday tcfrlar bilimlar bazasidü axborot birliklar o' Itasida turli xil ierarxik munosabatlarni kiritishga imkon beradi. Funksional to'rlar funksional munosabatlarning mavjudligi bllan xarakterlanadi. Ularni k&pincha hisoblovchi modnllar deb atashadi, chunki ular bir axborot bit-liklami boshqalari orqali «hisoblash» protseduralarini tavsiflashga illlkon beradi. Senariylarda munosabatlar; «vosita-natlja», «asbob-harakat» va 11k. turdagi munosabatlar ishlatiladi. Agar to'rli modelda turli xil bog' lanishlar ruxsat etllsa, u holda ularni odatda semantik to'rlar deb atashadi. Produksiya/i (Mahsuliy) modellar. Umumiy holda mahsuliy qoida deganda quyidagi ifoda tushuniladi: Bu yerda i -mahsulot nomi bo' lib, bu nom yordamida mazkur mahsulot mahsulotlar to •plamidan ajratib olinadi. Nom sifatida mahsulotning mazmunini aks ettiruvchi qandaydir leksema (masalan, «kitoblar haridi» yoki «qulfiling kodlari to'plami») yoki tizim xotirasida saqlanuvchi mahsulotlar to" plamidagi mahsulotning tartib raqami olinishi mumkin. Q element mahsulotning qo'llanilish sohasini xarakterlaydi. Bunday sohalar inson kongnitiv strukturalaridan oson ajratiladi. Bizning bilimlarimiz «tayoqchalar bo'yicha ajratilgan». Bir «tayoqcha»da ovqatni qanday tayyorlash haqidagi bilimlar saqlansa, boshqasida ishga qanday yetib borish haqidagi bilimlar saqlanadi va Bilimlarni alohida sohalarga ajratjsh kerakli bilimni izlash vaqtini tejashga imkon beradi, ITIaming BBda bunday sohalarga ajratish mahsuliy modellarda bilinilarni tasvirlash uchun qulay hisoblanadi. Mahsuliy qoidaning asosiy elementi uning yadrosi A — B hisoblanadi. Mahsuliy qoida yadrosini o&gartirish —sekventsiya (implikatsiya) ishorasining chap va O'ng tomomda nima turganllgiga bog' liq holda turli Nil bo'lishi mumklnMahsuliy qoida yadrosini oddiy o'qish quyidagi ko•rinishda bo'ladi: IF A THEN B. Yadroning murakkabroq konstruktsiyalarida Cing tomonda alternativ holatlarga ruxsat eliladi. Masalan, IF A THEN VI ELSE V2. Sekventsiya oddiy mantiqiy ma'noda A ning rostligidan V kelib chiqjsluga o'xshash mantlqiy ishora slfatlda izohlanishi mumkin. Mahsuliy qoida yadrosi boshqa ko'rinishda ham izohlanishi mumkin. Masalan, A, V harakatni amalga oshirish uchun kerak bo'ladigan biror bir shartni tavsiflashi mumkin. P element mahsuliy qoida yadrosining qo*llanilish sharti hisoblanadi. Odatda P mantlqiy ifoda bo'ladi (qoidaga ra predikat). R «rost» qiymat qabul qilganda mahsuliy qoida yadrosi faollashadi. Agar R yolg'on ho' Isa mahsuliy qoida yadrosini ishlatib bo'lmaydi. N element mahsuliy qoidaning keyingi shartini tavsiflaydi„ Ular raqat mahsuliy qoida yadrosi amalga oshgandagina faollashadi. N element mahsuliy qoidaning keyingi sharti V ni amalga oshirgandan keyin bajarish kerak bo• ladigan harakat va protseduralami tavsiflaydi. Masalan, magazinda biror mahsulot xarid qilingandan keyin mahsulotlar ro'yxatidan shunday turdagî mahsulotning sonîni bittaga kamaytirish amalga oshîriladi„ Mahsuliy qoidalar yordamida deyarli barcha bilimlar tizimini tavsiflash mumkin. Implikasiya ko'rinishidagi mahsulot qoidasini quyidagicha keltirish ham mumkin: bu yerda p, — mahsulot qoidasi, s, qoidaning llanilish shartlari, d qoidaning qo'llanilish natljasi. Freymli nwde/lar. Turli xildagi modellar imkoniyatlarini o' ziga bog'lovchi namoyishlarni ishlab chiqishga intilłsh, freymli namoyishlarnî paydo bo'lîshîga Olib keldi, Freymlar nazariyasini, bilimlarni freymlar bilan tasvirlash oynasini va ťFreym” terminini 1975-yilda M-Minskiy taklifqilgan [1,4-61 ”Freymť so' zi ingliz tilidan olingan bo' lib, paycha, panjara, ichki skelet kabi mazmunlarda ishlatiladi. Freymlar nazarîyasimng mohîyatî quyidagîcha. Inson yangî holatga tushîb qolgan paytda, u o'zining xotirasidagi freymlar deb nomlanuvchi asosiy struktułasiga murojaat qiladi. Ya'ni bunday holatda to tli yechimni qabul qilish uchun namunalar qilish kerakligini eslaydi. Boshqa turdagî modellardan farqli ravishda freymli modellarda axborot birliklarning qaťiy stłukturasi qayd qilinadi- Bu yerda słotning qiymati (strukturasi) bólishi mumkin, Słotning qiymati sifatida freymni tasvirlashda ichkima - ichki tamoyilini amalga oslîirishga imkon bemdi, freymni aniqlashtiriShda unga va slotlarga aniq nom beradi va slotlarni to' Idirish sodir bo'ladi, Freym strukturasini quyidagicha tasavvur qilish mumkin [1,4-6]: (Freym nomi: (l- slot nomi: l- slot mazmuni), (2- slot nomi: 2- slot mazmuni), (N - slot nomi: N - slot mazmuni)) Słotning mazmuni (qiymati) ixtiyoriy bo'lishi mumkin (son yoki matematik munosabatlar, tabiiy tildagi matnlar yokî dasturlar, xulosa qoidalarî yoki mazkur freym yoki boshqa freymning boshqa slotlariga murojaat), Słotning qiymati sifatida quyiroq darajadagi slotlar to'plami bollishi mumkinș bu esa freymli tasvirlashlarda «ichkima-ichki prinsipini» amalga oshirishga imkon beradi. Freymni aniqlashtirishda unga va slotlarga aniq nomlar beriladi va slotlarni to'ldirish sodir bo'ladi, Shunday qîlîb, hosîl qilinadi. Boshlang'ich protofreymdan freym-ekzemplyarga o'tish slot qiymatini asta- sekin aniqlashtirish hisobiga kolp qadamli bo llishi mumkin, Masalan, protostruktura ko'rinislîida yozilgan 5.1 jadvalning strukturasi quyîdagî ko 'rinishga ega: 5. l-•adval. Ishchilarrol ati.
Agar slot qiymatlari siüaıida 5.1- jadvaldagi ma'Iü111011a1öan foydalansak, 11 holda freym-ekzemplyar hosil bo'ladi: (Ishchilar ro'yxati: Familiyasi (Axmedov — Bo'ronov — Karmeev) Tug'ilgan yili (1961—1960—1958) Mulaxassisligi (Muxandis —Buxgalter —Iqtisodchi) staji (5-20-30)) Semıriy. Senariy tushunchasi R.Shenk va R. Abelson tülllonidan kiritilgan. Senariy—bu freymga ü'xshash struktura bo'lib, uııing maxsus slotlari sifatida senariylar, maqsad, sahna va ro'l kabilar keladi. Senarjy o*zida lurli semantikalar bilan noqatiy tartlbli munosabailar o'matadigan birjinsli tarmoqni aks ettıradi, O'rnatilgan munosabatlar hodisalarning mumkin bo'lgan ketma-ketligini aniqlaydi„ Munosabatlar semantikasi kaıızalli, vaqtli, qism-butuıı va 11.k, bo'lishi mumkill, Senariylar psevdofizikli mantiqda xulosalarni o'lkazishda foydaalaniladi, Senariylar oddıy va ierarxikli bo'lıshi mumkin (ichkima-ichkij [1,4-61, Misol. z,Scnariy: Restoran rollar : keluvchi, üfıtsiüllt, kassir maqsad: to*yib ovqat yeyish va huzur qilish uchun ovqallarni qabul qilish I -senarıy : restoranga kirişh restoranga kirişh joyni koşrish bö'sh joyni tanlasll bo'sh stolga o'tish bo'sh stolga o'tirish 2-senariy: byurtma menyuni Ülish nimani byurjshni hal qilish ofıtsiantga menyu bo'yicha buyurtma berish 3-senariy 3: yegulikni qabul qilish yegulikni qabul qilish yeguliknj yeyish 4-senariy: ketish hisob-kitüb qilishni sorash chekni Ülish kassirga borish kassirga pulni tolash restorandan chiqishz Senariyda har bir ketma-ket ha.ıakat kauzalli zaıjir xossasiga ega, ya'ni ixtiyoriy sodir etilgan harakal navbatdagi hamkaıning sodir etilishiga sharoil yaratadi, Tajriba orttirish uchun misol va topshiriqlar. 1- jopshiriq. Nazariy qismlli o'zlashtirish уа [4.B,.BjadvaliTli to“ldjrish, В/ВЛ texnikasini *ilash до •yicha Ко •rsanntL 1. Маггцщт rejaswga тоя holda 2-ustunni to“ldiring- 2 (Уу1апд, juft1ikda ha1 eting ма javob bering, ushbu savollar b&yicha TlimaTli biIasiz, 3-ustunt1i to%Idiring, 3, 0“ylang, .iutilikda hal eting .iavob bering, ushbu savollar bo"yicha nimani biIish КетК, 4-ustunni to• 1diring- Ma'ruza111 0“qing ма materia11ar bi1a11 5-ustunni to'ldirit•g ВНУВ
2-topshiriq. ”Bi1ib oldim” ustuni a.sosida 'Т” jadvalini ldirish. Nazariy qjsmdatl tayanch ibocalami aniqlash уга ”Т” jadva]illi qurish,
5-n•a'ruza uchun adabiyotlar 1, Филиппович Ю.Н., Филиппович Системы искусственного интеллекта. - М.: МГУП, 2009, - 312 с, 2, Минский М- Структура для представления знания,- В сб. психология машинного зрения, Под ред. П.Уинстона,- М.: Мир, 1978. З, Минский М. Фреймы для представления знаний: Пер, с англ ОНГринбаума под ред„ - М.: Энергия, 1979,152 с, 4, А.В, Гаврилов- Системы искусственного интеллекта: Учеб, пособие: в 2-х ч. - Новосибирск: изд-во НГТУ. 2001, - Ч- - 67 с. Гаврилов, Лабораторный практикум по нейронным сетям, Ч. 1. НУТУ, [999, б, Т.А„ Гаврилова, В,Ф, Хорошевский, Базы знаний интеллектуальных 7, Д, Поспелов . ”Справочник по ИИ том-2”, 11Д 8, JleBHTKOB B,B. CHCTeMbJ LICKYCCTBeHHOI'O - M,: H3A-BO Ml-TY 2001 - 352 c, 9, 3ane JI-A- VIOHATue JIHHrBHCTHJECKOii nepexteHH0ii H ero npHMeHeH1te K IIPHH*THIO 11PH6JIWÆeHHb1X peweHHi7i, - Ma: WIMP, 1976. - 165 C. 10. F. Hayes-Roth, N Jacobsteitl. The State or Enowledge-Based Systems. Communications of the ACM, March, 1994, v,37, n.3, pp.27-39, I l, P, Hannon, The Size of the Commercial Al Market in the US, Intelligent Software Strategies- 1994, v. 10, n. l, pp. 1-6, 12. Expert system saves 20 million L on pipeline management. C&l July, 1994, 13.31. 13, C, Paccen, l•lopgnr, HCKYCCTBeHHb1ii CogpeMeHHblii -M: BHJ1b*MC, 2007. -1410 C. 5-ma'ruza uchun o'zini-ozi tekshirish savollari I) Tasvirlash nima? Bilimlarni tasvirlash deganda nima tushuniladi? Bilimlarni tasvirlashning qanday modellari mavjud? Strukturalashgan va strukturalashmagan ma'lumotlar nima? Formal va noformal modellarning farqli tomonlarini keltiring? Qanday mantiqiy ifodalar aksiomalar (yoki postulatlar) deb e'lon qilinadi? Formal modellar qanday komponentalardan iborat? Formal —mantiqiy modellarning umumiy strukturasini keltiring? 9) Mantiqiy modellar qanday komponentalardan iborat? 10) Semantik tarmoqlar formal tarzda qanday ko'rinishda beriladi? I l) Tarmoqli modellar klassifikatsiyasini keltiring? Produksiyali (Mahsuliy) modellar qanday komponentalardan iborat? Freym strukturasini qanday tasavvur qilish mumkin? Protofreym nima? Freym-ekzemplyarlar qanday hosil qilinadi? Senariy nima? Download 394.38 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||