5-mavzu. Aholi turmush darajasi

Kambag’allikning chuqurlashuv yoki sayyozlashuv indeksini hisoblash tartibi

T/r	Aholining ijtimoiy guruhlari	Ja’miga nisbatan foiz hisobida
		bazis davrda					joriy davrda
1.	O’ta boylar
2.	Boylar
3.	O’rta hollar
4.	Kambag’allar
5.	O’ta kambag’allar
	Jami	100,0					100,0					-

Agar,

bo’lsa, u holda kambag’allik sayyozlashib, xalq farovonligining oshib borayotganligidan dalolat beradi. Chunki bunday tengsizlik o’ta kambag’al aholi salmog’ining kambag’allar salmog’idan kichik, kambag’allar salmog’ining o’rta hollar salmog’idan kichik, boylar salmog’ining esa o’ta boylar salmog’idan kichik ekanligidan dalolat beradi.

Kambag’allikning keskinlashuv jarayoni quyidagi ko’rsatkichlarda o’z aksini topadi:


bu erda,
R_max - kambag’allik darajasidagi variatsion kenglik X_max - O’ta boylarning o’rtacha daromadi
X_min - O’ta kambag’allarning o’rtacha daromadi
 - variatsiya koeffitsienti
 - dispersiya
- jamiyatdagi o’rtacha daromad.
Shu ko’rsatkichlarga asoslanib kambag’allikning keskinlashuv indeksi (Jkk) quyidagicha hisoblanadi:

Agar Jkk > 1 bo’lsa, demak o’ta boylar bilan o’ta kambag’allar o’rtasidagi mutlaq va nisbiy (Jkk) tafovut kattarib borgan bo’lgan bo’ladi va aksincha.
Jamiyat hamisha kabg’allikni yumshatish va uni tugatish yo’lidan boradi. Bozor iqtisodiyotiga xos umumiy qoida - bu kambag’allar soni va salmog’ining qisqarib borishga moyilligidir, chunki ishlab chiqarish o’sishi bilan kam daromadli oila o’rtacha va yuqori daromadlilar qatoridan o’rin oladi.
Davlat siyosati ham nisbiy kambag’allikni qisqartirish, mutloq kambag’allikni, ya’ni kashshoqlikni esa tag-tubi bilan yo’qotishga qaratilgan.
Ishlab chiqarishning sotsial samarasi kishilar farovonligida, ya’ni turmush darajasi va qiymatida namoyon bo’ladi. Ma’lumki, turmush darajasi kishilar ehtiyojlarining qondirilish me’yori bilan belgilanadi. Uning muhim jihati noz- ne’matlar iste’moli va uning qiymati hisoblanadi.
Turmush darajasi uchun iste’mol o’z-o’zidan emas, balki ehtiyojni qondira olish jihatidan muhim. Ist’emolning miqdori va tarkibi oqilona bo’lib, kishilarning sog’lom va uzoq umr ko’rish, ularning shaxs sifatida kamol topishini ta’minlangandagina maqsadga muvofiq hisoblanadi.
U yoki bu tovarning haddan tashqari ko’p iste’mol etilishi yuqori turmush darajasini bildirmaydi, chunki bu erda miqdordan tashqari iste’molning sifati va qiymati omili ham bor. Bu omil iste’molning miqdori va tarkibi o’rtasida ma’lum me’yorda nisbat bo’lishini taqozo etadi. Masalan, oziq-ovqat iste’moli shunday miqdorda va tarkibda bo’lishi zarurki, u kishi organizmini barcha kerakli ozuqalar, xususan, oqsil, moy va vitaminlar bilan ta’minlanishi, insonning sog’lom, baquvvat, tetik bo’lishini, hayotda faollik ko’rsatishini ta’minlashi zarur.
Ko’p miqdordagi lekin balanslanmagan oziq-ovqat iste’moli foyda o’rniga zarar keltiradi. Mutaxasislar fikriga ko’ra, go’sht va undan olingan mahsulotlarning optimal iste’moli jon boshiga yiliga o’rtacha 80 kg bo’lishi zurur. Bundan (1,5-2 baravar) ortiq iste’mol qilingan go’sht haddan tashqari zararli deb hisoblanadi.
O’zbekistonda aholi jon boshiga 190-200 kg non va un mahsulotlari iste’mol etiladi. Bu ham keragidan ortiqcha hisoblanadi. Boshqa mahsulotlar (masalan, go’sht, sut, uzum, meva, sabzavot) kam iste’mol etilgandan ularning o’rni non bilan qoplanadi. Bu ham balanslanmagan ovqatlanish natijasidir.
Xuddi shu nuqtai nazardan nooziq-ovqat mahsulotlari va ko’rsatilgan xizmatlarga yondashish mumkin. Ana shularni inobatga olgan holda turmush qiymati indeksini quyidagicha hisoblash mumkin:

_{J } HI_{1 :} HI₀
yoki J = ^HI1 : ^OI1 ;

^¢ OI OI ^TQ HI OI

bu erda,
1 0 0 0

HI₀ va HI₁ - bazis va joriy davrlarda jon boshiga to’g’ri kelgan haqiqiy iste’mol qiymati.
OI₀ va OI₁ - bazis va joriy davrlarda jon boshiga to’g’ri kelgan optimal iste’mol
Bu indeksni hisoblashda quyidagicha ham yondashish mumkin:

bu erda,
q₀ - bazis davrdagi iste’mol buyumlari yig’masi

• 
  bazis davrda optimal darajadagi iste’mol buyumlar yig’masi
  

p₀ va p₁ - iste’mol buyumlarining bazis va joriy davrlardagi bahosi. ning o’ziga xoc xususiyati shundaki, uning tarkibiga bazis davrdagi (q₀) iste’mol buyumlari yig’masi bilan bir qatorda oldin sotib olish imkonyati bo’lmagan, ammo
yangi baho darajasida (p₁) shu imkoniyatga ega bo’lgan iste’mol buyumlari ham
kiradi.
J_tq<1 bo’lishi turmush qiymatining pasayganligi va xalq farovonligining oshganligidan dalolat beradi. Va aksincha.