5 mavzu gnoseologiya – bilish falsafasi bilishning mazmun va mohiyati bilish nazariyasining predmeti. «Gnoseologiya»

SHaxsiy bilim. Bilim shakllari to’g’risida so’z yuritar ekanmiz, M.Polani tomonidan ishlab 
chiqilgan shaxsiy bilim konsepsiyasini chetlab o’tishimiz mumkin emas. Olim o’z konsepsiyasini 
tuzishda bilim – anglash mumkin bo’lgan narsalarni faol o’zlashtirish, alohida mahorat va 
alohida vositalarni talab qiluvchi harakat, degan tamoyildan kelib chiqqan. Madomiki fanni 
odamlar yaratar ekan, bilish faoliyati jarayonida olinadigan bilimlarni (xuddi shu jarayonning 
o’zi kabi) odamlardan ajratish mumkin emas. Demak, odamlarni (aniqrog’i, o’z qiziqishlari, 
maqsadlari va mo’ljallariga ega bo’lgan olimlarni) ular yaratayotgan bilimlardan ajratib yoki 
boshqa odamlar bilan almashtirib bo’lmaydi.
Polani fikriga ko’ra, shaxsiy bilim muqarrar tarzda intellektual salohiyatni talab qiladi. Unda 
nafaqat bilish borlig’i, balki bilishga harakat qilayotgan shaxs, uning bilimga qiziqishi, bilimni 
talqin qilish va undan foydalanishga nisbatan shaxsiy yondashuvi, uni o’ziga xos tarzda anglab 
yetishi mujassamlashadi.
SHaxsiy bilim nafaqat qandaydir fikr-mulohazalar majmui, balki shaxsning kechinmalari 
hamdir. SHaxs bilimni shunchaki qayd etmaydi, balki u bilan birga yashaydi.
Ijtimoiy bilim asosan o’zi o’rganayotgan borliqning sifat tomonini tavsiflashga qarab 
mo’ljal oladi. Bu yerda hodisalar va jarayonlar miqdor va umumiylik nuqtai nazaridan emas, 
balki sifat va xususiylik nuqtai nazaridan o’rganiladi. SHu sababli miqdor metodlarining ulushi 
bu yerda tabiiy-matematik siklga mansub fanlarga qaraganda kamroq. Biroq bilimning 
matematikalashuvi, komp’yuterlashuvi jarayonlari bu yerda ham tobora kengroq tus olib 
bormoqda.
«Inson borlig’i», ijtimoiy bilim predmeti sifatida, o’ziga xos xususiyatga ega bo’lganligi 
tufayli, unda matematik apparatdan foydalanish ancha mushkul. Bu sohaga matematik 
metodlarni tatbiq etishga ijtimoiy ob’yektlarning o’ta individualligi (va hatto betakrorligi), 
sub’yektiv (shu jumladan sof irratsional) jihatlar doimo mavjudligi, nazorat qilib bo’lmaydigan, 
tasodifiy munosabatlarning ko’pligi, ma’nolarning mujmalligi, nomukammalligi va hokazolar 
xalaqit beradi.
Biroq bu ijtimoiy fanlarni matematikalashtirish mutlaqo mumkin emasligidan dalolat 
bermaydi. Bu borada toq to’plamlar nazariyasiga katta umid bog’lanmoqda. Toq to’plamlar 
deganda chegaralari aniq bo’lmagan to’plamlar tushuniladi, bunda elementlarning mazkur 
to’plamga mansubligidan unga mansub emasligiga o’tish keskin emas, balki asta-sekin yuz 
beradi.
Ijtimoiy fanlarda miqdor metodlaridan foydalanish tobora keng va samarali tus olib 
bormoqda. Ularning ayrimlari (iqtisodiyot, sotsiologiya)dan miqdor metodlari mustahkam o’rin 

---

olgan, ayrimlari (tarix, san’atshunoslik va boshqalar)ga esa ular ehtiyotkorlik bilan kirib 
bormoqda. Masalan, tarix fani doirasida matematik metodlar tarixni o’rganishning asosiy 
vositasi bo’lgan alohida fan – kiometriya (so’zma-so’z ma’nosi – tarixni o’lchash) yuzaga keldi 
va shakllanmoqda. Biroq, ijtimoiy fanlarda matematik metodlar qay darajada keng 
qo’llanilmasin, ular bu fanlar uchun asosiy emas, balki yordamchi metodlar bo’lib qolayotir.
Ijtimoiy bilimda empirik va nazariy unsurlarning o’ziga xos uyg’unligi kuzatiladi. Ijtimoiy 
bilimda empirik metodlarning imkoniyatlari cheklangan bo’lsa-da, ular bu yerda tobora kengroq 
va o’ziga xos tarzda qo’llanilmoqda. Bular, avvalo, ko’rib chiqilayotgan hodisalarning sof 
ob’yektiv xossalarini emas, balki ularning insoniy ko’rsatkichlarini aniqlashga qaratilgan 
so’rovlar, anketalash, testlash, modelda eksperiment o’tkazish va hokazolardir.