5-mavzu. Hosila tushunchasi va misollar. Hosilani hisoblash. Yuqori tartibli hosila. Oshkormas va parametrik funksiyalar hosilasini hisoblash. Teskari funksiya hosilasi
Oshkormas funksiya va uni differentsiallash
Download 0.54 Mb. Pdf ko'rish
|
hosila
- Bu sahifa navigatsiya:
- Mustaqil ishlash uchun misollar
- Foydalanishga tavsiya etiladigan adabiyotlar ro`yxati
Oshkormas funksiya va uni differentsiallash x va y o’zgaruvchilar yordamida funksiona bog’lanish biror ( , )
0 F x y (*) formula bilan berilgan bo’lsin. Agar biror ( , ) a b
oraliqda aniqlangan biror ( ) y f x funksiya (*) tenglamani qanoatlantirsa, ya’ni uni ayniyatga aylantirsa, u holda ( )
y f x funksiya (*) tenglik bilan aniqlangan oshkormas funksiya deyiladi. Oshkormas funksiya hosilasini uni oshkor holga keltirmasdan turib toppish mumkin. Misol. 2 2
x y tenglama bilan berilgan funksiyaning '
hosilasini toping. Differentsiallaymiz: ' 2 2 0
yy , bundan
' x y y
x va y o’zgaruvchilar orasidagi funksional bog’lanishni har doim ham oshkor yoki oshkormas ko’rinishda yozish qulay bo’lmaydi. Ba’zan yordamchi o’zgaruvchi t ni kiritib, parametric ravishda ifodalash qulay bo’ladi: ( ) ( )
x t y t
Bu funksiya hosilasini toppish uchun formula chiqaramiz. Bunda ( ) x t funksiya teskari funksiyaga ega. Bu yerda y ni
ning murakkab funksiyasi deb hisoblash mumkin. Shu sababli murakkab funksiyani differensiallash qoidasiga ko’ra: ' ' ' x t x y y t
(*) Teskari funksiyani differentsiallash qoidasiga ko’ra ' '
x t t x
Buni (*) ga qo’ysak ' ' ' t x t y y x
Misol.
cos sin x R t y R t
' ' ' cos sin t x t y R t y ctgt x R t
O‘z – o‘zini tekshirish uchun savollar 1. Bir o‘zgaruvchili funksiyaning birinchi tartibli hosilasini ta‘riflang? 2. Funksiya nuqtada cheksiz hosilaga ega bo‘lishi mumkinmi? 3. Funksiyaning nuqtada bir tomonlama hosilalari deb nimaga aytiladi? 4. Funksiyaning nuqtada hosilaga ega bo‘lish shartlari nimalardan iborat? 5. Funksiyani differentsiallash deganda nimani tushunasiz. 6. Nuqtada differensiallanuvchi funksiya deb qanday funksiyaga aytiladi? 7. Funksiyaning nuqtada differensiallanuvchi bo‘lish zaruriy va yetarli shartlari nimalardan iborat? 8. Funksiyaning birinchi tartibli differensiali deganda nimani tushunasiz? 9. Taqribiy hisoblash formulasini yozing. 10. Qanday funktsiyaga to‘plamda differensiallanuvchi va uzluksiz differentsiallanuvchi funksiya deyiladi? 11. Birinchi tartibli hosilaning geometrik ma‘nosi nimadan iborat? 12. Birinchi tartibli hosila va differensialning fizik ma‘nosini bayon qiling? 13. Ishlab chiqarish funksiyasi deganda nimani tushunasiz? 14. Ishlab chiqarish funksiyalarining differensial xarakteristikalariga misollar keltiring? 15. Elastiklik koeffitsienti formulasini yozing? 16. Funksiyalar yig‘indisi, songa ko‘paytmasi, o‘zaro ko‘paytmasi va nisbatlarining hosila va differensiallarini hisoblash qoidalari nimalardan iborat? 17. Elementar funksiyalarning birinchi tartibli hosilalarini yozing. 18. Murakkab funksiyaning hosilasi qanday topiladi? 19. Murakkab funksiya birinchi tartibli differensialining invariantlik xossasi deganda nimani tushunasiz. 20. Logarifmlab differensiallash jarayoni nimalardan iborat? 21. Yuqori tartibli hosilalar va differensiallar qanday aniqlanadi? 22. Qanday hollarda murakkab funksiya yuqori tartibli differensiali uchun invariantlik xossasi o‘rinli va qanday hollarda o‘rinli emas? 23. Teskari funksiya hosilasini topish formulasini yozing.
Mustaqil ishlash uchun misollar 1.
2 x y funksiyaning 2 x nuqtada argument x ning: a) 1; b) 0,2; c)0,1; d) 0,01 qiymatlariga mos orttirmalarini toping. 2.
y x nisbatni tuzing, agar: a)
3 2 3, 0, 0,1;
y x x x x b) 1 , 0,5, 0,02;
y x x x
c) . 01 , 0 , 4 ,
x x y
bo’lsa, nisbatlarning 0 x dagi limitlari, birinchi holda -2 ga, ikkinchi holda –4 ga, uchinchi holda esa 1 4 ga tengligini ko’rsating. 3. Hosila ta’rifidan foydalanib, quyidagi funksiyalarning berilgan nuqtalardagi hosilalarini toping: 1) ; 1 , 4
x y 2) ; 16 , 4
x y
; 8 , 0 , / 1 ) 3 2
x y
5 4) 1/ , 4; 5) 5 ,
0; 6) log
, 1; 7) sin , 0; 8)
, 0.
y x x y x y x x y x x y tgx x
4. Funksiyalarning differensialni toping:
2 1) 2 ; 2)
1/ 3 ; 3)
1/ 2 .
x y x y x
5. Quyidagi funksiyalarning berilgan nuqtalarda uzluksizligi va differensiallanuvchanligini tekshiring: 3 ) , 0; ) sin , 0 / 2.
a y x x b y x x va x
6. 3 y x
kubik parabolaning qanday nuqtalariga o’tkazilgan urinmalarning burchak koefisienti 12 ga teng bo’ladi? 7. 5
2 x x y parabola va 1
x y to’g’ri chiziqlar kesishish nuqtalariga normallar o’tkazilgan. Normallar va kesishish nuqtalarini tutashtiruvchi vatar hosil qilgan uchburchak yuzasini toping? 8. Differensiallash qoidalari va hosilalar jadvalidan foydalanib: 1)
larni hisoblang?
4 1 , 1 ; 2 3 y y x x y
2) larni hisoblang? 3) larni hisoblang? 4) ni hisoblang? 5) larni hisoblang? 6) ni toping? 7) ni toping? 9. Quyidagi funksiyalarni differensiallang: 1)
2)
3) ; 4)
5) 6)
7) 8)
9) 10)
10. Yuqori tartibli hosilalarini toping: a) b)
c)
d)
y) k)
11. Quyidagi funksiyalarning hosilasini toping 1. 2 1 2 1 2 1 a y x 2.
x xy cos 3.
2 2 4 4 y x y x 4.
arctgy x y 5.
0 cos sin
y x x y
6.
1 3 1 2 2 y x aylanaga 1
2 nurinmani burchak koeffisientini toping. 7. ?
cos ' 3 3
y t b y t a x
8. ? 1 1 ' x y t t y t t x
2 , 1 ; 1 5 3 2
y x x x y 2 , 0 ; 5 5 3 2 y y x x y 0 ; 1 3
x x y ) 1 ( , 0 ; 1 1 2 2 y y x x x x y ) 1 ( ; ) 2 ( 2 3 2 y x x y
2 ; 1 1 y x x y ; 6 4 3 5 2 x x y ; ) 2 1 ( 6 2 1 x y 2 3 3 4 1 2 1 5 ( 3) y x x ; 2 1 ctgx y ; sin
sin 3 3 2 x x y ; 1 sin 2 x y
; 1 1 cos
2 x x y ; 3 1 2 arccos
y ; 1 1 arcsin
x x y ); 1 ( 2
x arctg y ? ; 4 3 3
x x y ? ; ) 4 ( 5 y x y
? ; 4 4 4 3 6
x x y ? ) 0 ( ; 1 2 y e y x ? ) 1 ( ; y arctgx y ? ; 1 1 5 y x y 9.
? 1 ln ' 2 x y arctgt t y t x
10. ? cos sin
1 ' x y y x
11. ? 2 3 2 ' 3 2 2 x y t t y t t x parametrik funksiya 3 2
2 '
y y tenglikni bajarishini isbotlang.
1. Бабаджанов Ш.Ш. Высшая математика. Часть I. Учебное пособие. T.: «IQTISOD - MOLIYa», 2008. – 336 с. 2. Бабаджанов Ш.Ш. Высшая математика. Часть II. Учебное пособие. T.: «IQTISOD - MOLIYa», 2008. – 288 с. 3. Высшая математика для экономистов. Учебник. 2-e изд. / Под. Редакция Н.Ш. Крамера М.: ЮНИТИ 2003. – 471с. 4. Karimov M., Abdukarimov R. Oliy matematika. O`quv qo`lanma. T.: «IQTISOD - MOLIYa», 2009. – 204b. 5. Raximov D.G., Roishev A.R. Oily matematika. 1 qism. O`quv qo`llanma. T.: «IQTISOD - MOLIYa», 2008. – 120b. 6. Soatov E.U. Oliy matematika kursi. I, II qism. «O’qituvchi». 1994. 7. Клименко Ю.И. Высшая математика для экономистов. Теория, примеры, задачи. M.: «Экзамен», 2005. 8. Красс М.С., Чуринов В.П. Высшая математика для экономического бакалавриата. Учебник. M.: Дело, 2005. – 576с. 9. Общий курс высшей математики для экономистов. Учебник. / Под обшей редакции В.И. Ермакова. : INFRA – M, 2007. – 656с. 10. Бабаджанов Ш.Ш. Сборник задач по высшей математике. Часть I. Учебно-методическое пособие. T.: TMI, 2009. – 88 с. Download 0.54 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling