5-mavzu. Ko‘p omilli ekonometrik tahlil ko‘p omilli ekonometrik modellarni tuzish uslubiyoti
Download 0.94 Mb. Pdf ko'rish
|
Ki QkW-TV6 JU4Xgsq0wjQXaOHFO3jlS
- Bu sahifa navigatsiya:
- 5.4. Ekonometrik model parametrlarining iqtisodiy tahlili va elastiklik koeffitsientlarini hisoblash.
- 5.1.-rasm. Bog‘liqlik shaklini tanlash sxemasi
5-MAVZU. KO‘P OMILLI EKONOMETRIK TAHLIL 5.1. Ko‘p omilli ekonometrik modellarni tuzish uslubiyoti. 5.2. CHiziqli va chiziqsiz ko‘p omilli regression bog‘lanishlar. 5.3. Umumlashtirilgan va bavosita “eng kichik kvadratlar usuli”. 5.4. Ekonometrik model parametrlarining iqtisodiy tahlili va elastiklik koeffitsientlarini hisoblash. Tayanch iboralar: ko‘p omilli korrelyasiya, ko‘p omilli regression bog‘lanishlar, korrelyasiya koeffitsienti, bevosita eng kichik kvadratlar usuli, elastiklik koeffitsientlar 5.1. Ko‘p omilli ekonometrik modellarni tuzish uslubiyoti Ko‘plik korrelyasiyasi tasodifiy ko‘rsatkichlar guruhi o‘rtasidagi bog‘lanishlarni o‘rganadi. Iqtisodiy tahlilda ko‘plik korrelyasiya usulini qo‘llanilishi hisoblash texnikasi yaratilganidan so‘ng kengaydi va qisqa muddatda katta yutuqlarga erishildi, ham iqtisodiy, ham matematika fanlarini rivojlanishiga o‘z ulushini qo‘shdi. Ko‘plik (ko‘p omilli) korrelyasiya usuli murakkab jarayonlarni tahlil qilishning asosiy usullaridan biri hisoblanadi. Bu usul murakkab jarayonlarda ro‘y berayotgan alohida hodisalarni modellashtirish va bashorat qilish imkonini beradi. Ko‘p omilli korrelyasiya usulidan foydalanish quyidagi tartibda amalga oshiriladi. 1. Kuzatishlar asosida to‘plangan katta mikdordagi dastlabki ma’lumotlarni qayta ishlash asosida bir argumentning o‘zgarishida funksiya qiymatini o‘zgarishini qolgan argumentlar qiymati belgilangan sharoitda aniqlanadi. 2. Qiziqtirayotgan bog‘lanishga boshqa omillarni ta’sirini (o‘zgartirish) darajasi aniqlanadi. Korrelyasiya tahlili usullarini qo‘llayotgan izlanuvchilar oldida turadigan asosiy muammolar bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: - funksiyako‘rinishini (turini) aniqlash; - omillar-argumentlarniajratish; - jarayonlarni to‘g‘ri baholash uchun zarur bo‘lgan kuzatishlar sonini aniqlash.
Funksiyaning ko‘rinishini tanlashning qandaydir aniq ishlab chiqilgan uslubiy ko‘rsatmalari bo‘lamasa ham, har bir izlanuvchi bu muammoni turlicha hal qiladi. Matematika fani berilgan qiymatning har qanday sohasi uchun cheklanmagan miqdorda funksiyalarni keltirishi mumkinligini hisobga olib, ko‘p izlanuvchilar funksiya ko‘rinishini tanlash inson imkoniyatlari chegarasidan tashqarida deb hisoblashadi. SHuning uchun funksiya ko‘rinishini sof empirik asosda tanlash zarur va keyinchalik uni o‘rganilayotgan jarayonga to‘g‘ri kelishi (adekvatligi) tekshiriladi va qabul qilish yoki qilmaslik haqida qaror qabul qilinadi. Omillar o‘rtasida bog‘lanish shaklini tanlashning uchta usuli mavjud: – empirik usul; – oldingi tadqiqotlar tajribasi usuli; – mantiqiy tahlil usuli. Analitik funksiya turini regressiyaning empirik grafigi bo‘yicha aniqlash mumkin. Lekin mazkur grafik usulni faqat juft bog‘lanish hollarida hamda kuzatishlar soni nisbatan ko‘p bo‘lganda muvaffaqiyatli qo‘llash mumkin.
Bog‘liqlik shaklini tanlash usuli ikki bosqichda bajariladi. 1) Eng ma’qul bo‘lgan funksiyani tanlaymiz. 2) Tanlangan funksiyaning parametrlarini hisoblaymiz.
Funksiya turi: 1) CHiziqli
1 0 1
2) Ikkinchi darajali parabola: 3 3 2 2 1 0 2 2 2 X a X a X a a Y X a Y X a Y ,
3) Giperbola
Y X Y X a X C b Y X C Y
4) Darajali funksiya
1 0 a X a Y
Regression taxlil asosida tanlangan omillar asosida bog‘lanish turi aniqlanadi. Natijaviy ko‘rsatkich Y va unga ta’sir etuvchi omillar guruxi X1, X2, ......, Xn bog‘lanish turini umumiy ko‘rinishini quyidagi funksiya yordamida ifodalash mumkin: ) ,.....,
, ( 2 1 n x x x f y
Y=C/X Y a 1 >1
a 1
01
Analitik ifodalarining ko‘rinishiga qarab bog‘lanishlar to‘g‘ri chiziqli (yoki umuman chiziqli) va egri chiziqli (yoki chiziqsiz) bo‘ladi. Agar bog‘lanishning tenglamasida omil belgilar (X 1 , X 2 , ......., X K ) faqat birinchi daraja bilan ishtirok etib, ularning yuqori darajalari va aralash ko‘paytmalari qatnashmasa, ya’ni
i i i x Х a a y 1 0 ko‘rinishda bo‘lsa, chiziqli bog‘lanish yoki to‘g‘ri chiziqli bog‘lanish deyiladi. Ifodasi to‘g‘ri chiziqli (yoki chiziqli) tenglama bo‘lmagan bog‘lanish egri chiziqli (yoki chiziqsiz) bog‘lanish deb ataladi. Xususan, 1...s =
1 1 0
i n i i K i i i x x b x a a y
giperbola K i i i x a a y 1 0 (5.1) darajali
K i a i x i x a y 1 va boshqa ko‘rinishlarda ifodalanadigan bog‘lanishlar egri chiziqli (yoki chiziqsiz) bog‘lanishga misol bo‘la oladi. 5.3. Umumlashtirilgan va bavosita “eng kichik kvadratlar usuli” Regressiya tenglamasining koeffitsientlarini eng kichik kvadratlar usuli asosida hisoblash mumkun. Mezon: haqiqiy miqdorlarning tekislangan miqdorlardan farqining kvadratlari yig‘indisi eng kam bo‘lishi zarur:
min
2 t Y Y S
(5.2) Misol:
t a a Y t 1 0
Qiymat 2 t Y Y eng kam bo‘lishi uchun birinchi darajali hosilalar nolga teng bo‘lishi kerak. min
2 1 0 2 t a a Y Y Y S t (5.3)
0 0
S ;
0 1
S ; t y t a t a y t a a n 2 1 0 1 0
(5.4) Normal tenglamalar tizimi.
2
Y Y S
(5.5) Demak, n n x a x a x a a Y ... 2 1 1 0
(5.6)
0 1 ... 2 2 2 1 0 0 n n X a X a X a a Y a S
0 ... 2 2 2 1 0 1 X X a X a X a a Y a S n n
(5.7) ..............................................................................
0 ... 2 2 2 1 0
n n n X X a X a X a a Y a S
CHiziqli funksiya bo‘yicha tekislanganda
2 1 0 1 0 X a a Y S X a a Y
(5.8) 0 ) ( 2 0 ) 1 ( 2 1 0 1 1 0 0
X a a Y a S X a a Y a S (5.9)
Bundan, 0 0 2 1 0 1 0 X a X a X y X a a n y
(5.10)
y X a X a y X a a n 2 1 0 1 0 (5.11)
Iqtisodiy qatorlar dinamikasi tendensiyasini aniqlash vaqtida ko‘pchilik hollarda turli darajadagi polinomlar: 1
1 , 1 ,..., 1 , 0 , 1 ) ( 1 0 u k i t a a t y u k i i i
(5.12) va eksponensional funksiyalar qo‘llaniladi: 1 , 1 ,...,
1
, 0
, 1
) ( 1 0 u k i e t y u t a a k i i i . (5.13) SHuni qayd etib o‘tish lozimki, funksiya shakli tenglashtirilayotgan qatorlar dinamikasi xarakteriga muvofiq, shuningdek, mantiqiy asoslangan bo‘lishi lozim. Polinomning eng yuqori darajalaridan foydalanish ko‘pchilik hollarda o‘rtacha kvadrat xatolarining kamayishiga olib keladi. Lekin bunday vaqtlarda tenglashtirish bajarilmay qoladi. Tenglashtirish parametrlari bevosita eng kichik kvadratlar usuli yordamida baholanadi. Eksponensional funksiya parametrlarini baholash uchun esa boshlang‘ich qatorlar qiymatini logarifmlamoq lozim. Normal tenglamalar tizimi quyidagicha bo‘ladi: a)
k tartibli polinom uchun:
k k k k k k k k k k t y t a t a t a t a t y t a t a t a t a y t a t a t a na 2 2 2 1 1 0 1 3 2 2 1 0 2 2 1 0 ... .. .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ... ...
(5.14) b)eksponensional funksiya uchun: y t t a t a t a t a y t t a t a t a t a y t a t a t a na k k k k k k k k k k ln ... .. .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ln ...
ln ...
2 2 2 1 1 0 1 3 2 2 1 0 2 2 1 0
(5.15) Agar tendensiya ko‘rsatkichli funksiyaga ega bo‘lsa, ya’ni
1 Gujarati D.N. Basic Econometrics. McGraw-Hill, 4 th edition, 2003 (Gu),Inc.p. 233
t t a a y 1 0 (5.16) bo‘lsa, ushbu funksiyani logarifmlab, parametrlarini eng kichik kvadratlar usuli yordamida aniqlash mumkin. Ushbu funksiya uchun normal tenglamalar sistemasi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
y t t a t a y t a a n ln ln ln ln ln ln 2 1 0 1 0
(5.17)
5.4. Ekonometrik model parametrlarining iqtisodiy tahlili va elastiklik koeffitsientlarini hisoblash.
Regressiya tenglamasini koffitsentlarini mohiyatlik darajasini tekshirish uchun, Styudent mezoni yordamida kuyidagi formula orkali hisoblanadi: ai i хак S a t 2 2 ) ( * ) 2 ( ) ( x x n y y S хак хис ai (5.18) Har bir parametrga mos kelgan
qiymatlari hisoblanadi va kabul ko‘riladi. Mezonning nazorat qiymati ) ( жад t Styudent taqsimotining jadvalidan aniqlanadi.
Agar biror parametr uchun жад хак t t bo‘lsa, u holda bu parametr qabul qilingan daraja bilan mohiyatli hisoblanadi. Ijtimoiy-iktisodiy tekshirishlarda mohiyatlilik darajasi uchun 0,05 olinadiya’ni 05 ,
ko‘rsatkichlarning mohiyatli bo‘lish ehtimoli; 1 P ga teng. Styudent taqsimotining jadvaliga ko‘ra ozod ko‘rsatkichning soni ) 2 (
ga teng. Regressiya tenglamasini tahlil qilishda elastik koeffitsientlaridan foydalaniladi. Bu koeffitsient ) (Э omil belgining o‘rtacha necha foiz o‘zgarishini ifodalaydi: y x a Э * 1 bu erda (5.19) x y Э a * 1 (5.20) Agar natijaviy va omil belgilarining ko‘shimcha o‘sish sur’atlari bir xilda bo‘lsa, u holda elastik koeffitsienti birga teng bo‘ladi ) 1
Э .
Agar omil belgining ko‘shimcha o‘sish sur’ati natijaviy belgining ko‘shimcha o‘sish sur’atidan yukori bo‘lsa, u holda bu koeffitsient birdan kichik buladi ) 1
Э va aksincha ) 1
Э . Faqat bog‘lanishning ko‘rsatkichli 1 0
x a y ifodasi uchun elastiklik koeffitsienti o‘zgarmas mikdor bo‘ladi, ya’ni 1
Э
Download 0.94 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling