5-mavzu. Lug‘at ustida ishlashdagi metodik usullar Topshiriq

5-mavzu. Lug‘at ustida ishlashdagi metodik usullar
Topshiriq: Lug‘at ustida ishlashdagi quyidagi metodik usullardan o’z faoliyatingizda foydalaning.
Lug‘at ustida ishlashda quyidagi metodik usullardan foydalaniladi:

1. 
   So‘z ma’nolarini taqqoslash va ularni sharhlash. Bu usul ko‘chma ma’noli so‘z va iboralar, paronim so‘zlar, shakli bir xil so‘zlar ma’nosi, imlosi, talaffuzini izohlashda qo‘llaniladi. Urush-urush: ikki kishining janjallashib qolishi –urish; ikki xalq, ikki davlat orasidagi jang-urush. Bu so‘zlarning talaffuzi ham ikki xil.
   
2. 
   So‘zlarning kuzatish usuli orqali so‘zlarning imlosini, ma’nosini va talaffuzini o‘rgatish. Bu usul o‘zakdosh so‘zlarni o‘rganish jarayonida, ko‘m-ko‘k, oppoq, qip-qizil sifatlarining (qizil, oq, ko‘k) ma’no nozikliklari, imlosi, talaffuzini o‘rgatishda qo‘llaniladi. Masalan: Gul: guldon, gulchi, gulzor, gulli, gulsiz, gulla so‘zlarning tarkibini kuzatadilar. Bu so‘zlar ma’nosidagi farqni izohlaydilar va tilning yangi so‘zlar hisobiga boyib borishini anglay boshlaydilar. Shunday o‘rinda o‘qituvchi so‘zlarni o‘z so‘ziga aylantirishi orqali aniq fikr yuritishga o‘rganish o‘quvchining burchi ekanini aytishi lozim.
   

Kuzatish usuli shakllari o‘zgarayotgan so‘zlarning imlosini o‘rganishda ham qo‘llaniladi: og‘iz+im –og‘zim, singil+im-singlim, u+ga-unga.

3. 
   So‘zlarni belgilariga ko‘ra guruhlash usuli. Guruhlash aqliy faoliyat usuli bo‘lib, u ona tili mashg‘ulotlarida o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirishda muhimdir. Bu usul so‘zlarning anglatayotgan ma’nosi, turkumi, yasalishi, imlosi, uyasi kabilarga ajratish imkonini beradi. Guruhlash kuzatish va taqqoslash usuli bilan bog‘liq. So‘zlarni guruhlash uchun avvalo ular kuzatiladi, so‘ng taqqoslanadi. Bu jarayonda ularning o‘xshash va farqli tomonlari ajratiladi: Masalan, qavmqarindoshlik bo‘yicha guruhlash:
   
4. 
   Ota urug‘i: ota, amaki, amma, dada, oppoqdada, buvi, buva.
   
5. 
   Ona urug‘i: ona, xola, tog‘a, oyi, buvi, buva.
   

Sifatlarda a)xususiyat bildiruvchi sifat: sho‘x, og‘ir, bosiq, aqlli, aqlsiz, xayoli, hissiz, andishali, dangasa, tanbal, ishchan, mehnatsevar va h. b)ta’m bildiruvchi sifat: shirin, achchiq, nordon, taxir, sho‘r, mazali, bemaza, chuchmal va h.
Guruhlash musobaqa tarzida uyushtirilishi mumkin.
Ma’lum bir gurug‘dagi so‘zlar ro‘yxatinituzish ishini alfavit asosida yozdirish ham mumkin. Guruhlashda quyidagi topshirqlardan foydalanish mumkin.

1. 
   Bolalar o‘yinlari nomining lug‘atini tuzing.
   
2. 
   O‘zingiz bilgan shoir nomlari ro‘yxatini tuzing.
   
3. 
   Ertak nomlari ro‘yxatini tuzing.
   
4. 
   Joy nomlari ro‘yxatini tuzing.
   
5. 
   Ohangdosh so‘zlar ro‘yxatini tuzing.
   
6. 
   Ma’nodosh so‘zlar ro‘yxatini tuzing.
   

Bular o‘rganilayotgan mavzularga, mashq matnlariga bog‘liq holda tashkil etiladi.
So‘zlarning izohli lug‘atini sinf va maktab matnlariga bog‘liq holda tashkil etiladi.
So‘zlarning izohli lug‘atini sinf va maktab miqyosida tuzib, osib, umumiste’molga kiritish mumkin.
“O‘quvchilar pochtasi” tashkil etiladi. O‘quvchilar qaysi so‘zning ma’nosini bilib olishda qiynalsalar, shu so‘zni yozib yashikka tashlaydilar. Hafta oxiridagi darsda shu so‘zlar ma’nosi, imlosi izohi o‘tkaziladi.
Xulosa qilib aytganda, o’quvchilarni so’z yasalish xususiyatlarini tushunishga tayyorlash uchun o’qituvchi ularga muayyan bir yangi so’z qaysi so’zdan va qaysi morfema yordamida yasalganini aniqlashga qaratilgan topshiriq beradi. Masalan, o’qituvchi chegara otini aytadi va chegarani qo’riqlaydigan kishini bildiradigan o’zakdosh ot tanlashni topshiradi (chegarachi). Vazifani boshqacharoq berish ham mumkin: o’qituvchi so’zni va so’z yasovchi morfemani beradi. O’quvchining vazifasi yangi so’zni to’g’ri yasash va leksik ma’nosini tushuntirish hisoblanadi. Masalan, baliq so’zidan –chi qo’shimchasi yordamida yangi so’z yasash (baliqchi), uning leksik ma’nosini tushuntirish, qaysi so’z turkumi ekanini aytish topshiriladi. Ikkala topshiriqda ham o’quvchilar so’zni morfemik tahlil qiladilar. Bunda o’qituvchi o’quvchilar e’tiborini hosil bo’lgan so’z qaysi morfema yordamida, qaysi so’z turkumidan yasalganiga, qanday ma’no anglatishi va qaysi so’z turkumi ekaniga qaratadi. Bunday mashqlarda tilda mavjud bo’lgan so’zlarning leksik ma’nosi bilan morfemik tarkibining o’zaro bog’liqigiga va biror so’z turkumiga xarakterli bo’lgan so’z yasalishi usuliga asoslaniladi.


Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:
1. S.Matjonov va boshq. Ona tili o`qitish metodikasi. –T.: Nosir, 2009.
2. A. Zunnunov va boshq. Adabiyot o'qitish metodikasi. – Т.: O'qituvchi, 1992.
3. A. G'ulomov. Ona tili o'qitish prinsiplari va metodlari. – Т.: O'qituvchi, 1992.
4. O`zbek leksikografiyasi va terminologiyasi masalalari. – T.: O‘zbekiston
milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2017