5-mavzu. Motivlarning rahbar faoliyatidagi o’rni. Rahbarlik uslublari. Jamoadagi psixologik iqlim, ortobioz va ortobiotika
Jamoadagi ijtimoiy psixologik iqlim ko’rsatkichlari
Download 0.68 Mb. Pdf ko'rish
|
5-MARUZA MASHGULOT
- Bu sahifa navigatsiya:
- 5.7.Sog’lom fikrlash shartlari va sog’lom turmush tarzi. Psixologik stress va uni bartaraf etish usullari.
- Taassurotlarning xilma-xilligi .
- Musiqani sevish .
- Tabiatni sevish .
- Bolalar bilan muloqot .
- Ortobioz va ortobiotika.
- 5.8.Boshqaruv ortobiotikasi
|
5.6.Jamoadagi ijtimoiy psixologik iqlim ko’rsatkichlari. Boshqaruv faoliyatida meditatsiya va relaksatsiya mashqlari.
Psixik salomatlik masalasi ko’rilayotganda uni baholash mezonlari o’ta muhimdir, ya’ni, bu - ruhiy salomatlik qachon ko’ngildagiday bo’ladi, degan masala. Albatta, bu eng murakkab savollardan biri. SHunga qaramay, ilmiy manbalarda ruhiy salomatlikni baholash uchun uning ayrim namoyon bo’lish shartlari keltiriladi. Ular orasida psixologik muvozanat, o’zaro muvofiqlik mezoni alohida ahamiyat kasb etadi. Bu mezon yordamida inson psixologik kechinmalaridagi, ya’ni, bilish, hissiy-emotsional, irodaviy sohalardagi o’zgarishlarning xususiyatlari borasida fikr yuritish mumkin.
SHaxs taraqqiyotidagi aksariyat nuqson, qusurlar, kamchilik va muammolar uning ijtimoiy muhit bilan bo’ladigan munosabatlardagi buzilishlar, og’ishlarga bog’liq bo’ladiki, u odamning tashqi muhitga moslashuvi qiyin kechishi yoki ziddiyatlarning ortib borayotganligida ko’rinadi. Ya’ni, odam hamma bilan ham til topisha olmasa, o’zini ayniqsa, yangi sharoitlarga ko’niktirolmasa, ruhiyati tushkun holatga kelib qolishi mumkin. Masalan, yangi kelinchakning yangi oila muhitiga moslashishi ayrimlarga juda oson va tez kechsa, ayrimlari yillar mobaynida ham
o’zlarini diskomfort his qiladilar. Bu uning ruhiyatidagi muvozanatlanganlikning sifatiga bog’liq bo’ladi. Demak, amaliyotchi inson salomatligini muhofaza qilish borasida qayg’urganda, shaxsni o’rab turgan ijtimoiy muhitning xususiyatlariga e’tiborni qaratishi lozim. Ikkinchidan, psixik muvozanat masalasi odamning tashqi muhit o’zgarishlariga uning tez va to’g’ri moslashuvida o’z aksini topadi. Mutanosiblik va moslashuv aslida inson organizmidagi biologik o’zgarishlardan tortib, turli psixik jarayonlarning o’zgarishlariga odamning sub’ektiv munosabati tarzida ham kechadi. Taniqli psixolog olim V.N. Myasishevning fikricha, muvozanat va moslashuvchanlik xususiyatlari odam xulq-atvoridagi norma va patologiya o’rtasidagi aniq chegaralarning mavjudligini ta’minlaydi. Moslashuvchanlik 23
past, muvozanati kuchsiz shaxslarda eng avvvalo uning shaxsiy mavqeda buzilishlar, beqarorlik, xatoliklar kuzatiladi, odam serzarda, asabiy va urushqoq bo’lib qoladi. Aksincha, tashqi muhitga moslashuvchan, psixik xususiyatlarida muvozanati mavjud shaxslar o’zgaruvchan muhitning ta’sirlariga o’zidagi barqarorlik, sabr-qanoat bilan javob berib, har qanday sharoitda ham o’zligini yo’qotmaydi, yangi tanishlar, kasbdoshlar, kursdoshlar, qo’ni-qo’shnilar bilan tez til topishib ketadi. O’zini har qanday sharoitda erkin his qilish, o’zini o’sha muhitning teng huquqli a’zosi sifatida idrok qilish, salomatligining ham mo’’tadil bo’lishini ta’minlaydi.
Olimlarning ta’kidlashlaricha, inson ruhiy salomatligiga kompleks yondashuv istiqbolli hisoblanadi. Ilmiy manbalarda bu boradagi ayrim fikrlar umumlashtirilmoqda. Ular asosida ikkita muhim xulosa chiqarish mumkin.
Birinchidan, psixik yoki ruhiy salomatlikning mezonlari borasida fikrlar rang-barangligi bo’lishiga qaramay, ko’plab olimlar qarashlarida umumiylik, umumiy qonuniyatlarni e’tirof etish mavjud. Bunday xolat ruhiy salomatlikning xususiyatlarini baholash imkonini beradi.
Ikkinchidan, o’sha qaytarilayotgan xususiyatlarni ma’lum mezonlarda toifalarga, tavsiflarga ajratish mumkin. Masalaning ana shunday oydinlashuvi ruhiy salomatlikning mezonlariga aloqador, tez-tez takrorlanib turgan belgilar, shaxs sifatlari, jarayonlar va omillar haqida muayyan to’xtamlarga kelishga imkon beradi. Masalan, shaxs sifatlari haqida gap ketganda, uning ruhiy salomatligi barqaror bo’lishini ta’minlovchi muhim sifatlardan biri kelajakka
o’ziga ishongan odam baxtiyorroq, salomatroq va hayotga moslashuvchanroqdir. Unga bevosita bog’liq bo’lgan yana boshqa sifatlar mavjudki, ularga bosiqlik,
chalinadi.
Masalaning mohiyati shaxsdagi turli ruhiy xolatlar nuqtai nazaridan tahlil etilsa, eng avvalo quyidagilar nazarda tutiladi: bosiqlik, ya’ni, hissiyotlarning turg’unligi, o’zini tutish; yoshiga, jinsiga mos tarzda hissiyotlarning namoyon bo’lishi; o’zidagi salbiy hislarni (qo’rquv, jahl, rashk, baxillik kabi) jilovlay olish; hissiyotlar va emotsiyalarning tabiiy tarzda samimiy namoyon bo’lishi, baxtiyorlik hissi, muayyan hissiy holatlarning odatiy tusga kirganligi. Bu sifatlar odamning turli voqea-hodisalarning guvohi bo’lganda, ichidan, ruhan kechiriladigan holatlariga aloqadordir.
Inson salomatligini ta’minlovchi, jamiyat ta’siriga bog’liq psixologik omillarning mazmun-mohiyatini ruhiy nosog’lomlikning nimalarda namoyon bo’lishini ham tavsiflash orqali tushunish mumkin. Masalan, agar odam zararli 24
odatlar og’ushida bo’lsa, o’zining xatti-harakatlari uchun mas’uliyatni his etmasa, o’ziga ishonmasa, ma’nan qashshoq, passiv bo’lsa, uni ruhan nosog’lom deyish mumkin. Ko’p narsalarga loqaydlik, befarqlik, sal narsaga asabiylashish – zaharxandalik, g’ayirlik, har narsadan shubhalanish kabilar odamlarni omadsizlikka, tushkunlikka olib keladiki, ular kundan kunga salomatliklari yomonlashib borayotganligidan noliyveradigan bo’lib qoladilar. Bunday odamlarning fikrlash tarzi ham buziladi, ba’zan bo’lar-bo’lmas gaplarni gapiraveradigan, yoki bir narsani xadeb qaytaraveradigan, xudvaysaqi bo’lib qoladi.
5.7.Sog’lom fikrlash shartlari va sog’lom turmush tarzi. Psixologik stress va uni bartaraf etish usullari.
Murakkab o’zgarishlar, evrilishlar, psixogen ta’sirlar inson ongini jumbushga keltirgan sharoitda qanday qilib sog’liqda risoladay tutish mumkin, deb berilgan savolga psixologlar ham, tibbiyot xodimlari ham bir ovozdan xursand bo’lishni bilish kerak, kayfiyatning yaxshi tizginini qo’ldan chiqarmaslik kerak, deb javob berishlari tayin. Ayniqsa, tongning yorishishi va bahorning go’zalligiga quvonish eng mos keluvchi omillardir, deyishadi olimlar. Zero, xush kayfiyat – inson dili va tani uchun eng samarali, yaxshi malhamdir. Yana u har bir insonga xos va o’ta tushunarli xolat.
Agar atrofdagilarga e’tibor bergan xushchaqchaq odamlar hayotdagi turli mashaqqatlar, qiyinchilik, muammolarga nisbatan dadil turib bera olishlari bilan boshqalardan farq qiladilar.Ularda tibbiyot xodimlari tili bilan aytilganda “qo’rquv garmoni”, “o’zini yo’qotib qo’yish garmoni” bo’lmaydi. Amerikalik olimlar 20 yil mobaynida 5 mingdan ortiq talabalarning xulq-atvorni kuzatib shu narsani aniqlaganlarki, odatda jizzaki, urushqoq, agressiv talabalarda oliygohni bitirib chiqib ketgandan keyin ham ularning qoni tarkibida xolesterin miqdori ham. qon bosimi ham yuqori bo’larkan, aynan o’shalar turli xil zararli odatlarga beriluvchan bo’lar ekanlar. Ana shu garmonlarning bo’lmasligini psixologlar quyidagicha tushuntiradigan:
yarasha taassurot ola biladigan, yaxshi va go’zal narsalardan zavqlanishni biladiganlarda barcha ruhiy va fiziologik jarayonlar yaxshi kechadi. Psixolog olim, akademik P.K. Anoxinning yozishicha, turmush tarzimiz qanchalik shiddatli va tug’yonlarga to’la bo’lmasin, agar biz muayyan siqilishlar, asab tarangliklari davri bilan xotirjamlik, dam olishni oqilona uyg’unlashtira olsak, bir davrni boshqachasi bilan almashtira olsak, gipertonik kasalliklarga chalinmaslik mumkin. CHunki har qanday ish, u qanchalik mas’uliyatli va og’ir bo’lmasin, uning ma’lum yakuni bo’ladi, undan keyin dam olish me’yorini aniq bilishimiz kerak.
Asablarga, tan-vujudga tin berishning muhim omillaridan biri uxlashdir. Agar odam bir sutkada o’rtacha 7-8 soat uxlasa, salomatligiga foyda bo’lishini unutmasligi kerak. 5 soatdan kam uxlash ham, 10 soatdan ortiq uxlash ham organizmga foydali emas. Bundan tashqari, har bir odamning bo’sh vaqtini
25
o’tkazadigan ermagi bo’lishi kerak. Masalan, mashhur vrach S.P. Botkin bo’sh vaqtlarida matematika bilan, oftalmolog-xirurg V.P. Filatov rasm chizish bilan shug’ullangan.
uyquni keltiradi, yurak faoliyatini muvofiqlashtiradi. U odamdagi taranglikni susaytirib, kayfiyatni yaxshilaydi, odamni tetik qiladi. Faqat shuni unutmaslik lozimki, o’ta shovqinga boy, baland qilib eshitiladigan musiqa, odamning qulog’ini qomatga keltirib, aksincha, uni charchatishi, asabiy qilib qo’yishini unutmaslik kerak. Yoshlar ana shunday musiqaga o’ch bo’lishadi, lekin uni yoshlikning zavqi bilan bog’laydigan bo’lsak, u ham muayyan me’yorda bo’lgani yaxshi.
atrof muhitning go’zal ko’rinishlari, yilning har bir faslida undan eng chiroyli manzaralarni ajrata bilish inson ruhiyatini tinchlantiradi, rohat baxsh etadi. Imkon qadar odam yon atrofidagi istirohat bog’imi, dala-qirmi, ko’m-ko’k yashil daraxtlar og’ushidami, hattoki, kompyuter oldida turgan yam-yashil gulgami qarab, ulardan bahra olishni bilishi kerak. Ayniqsa, ochiq, oftobli kun inson organizmiga kuch beradi, ne baxtki, serquyosh yurtimizda bunday imkoniyat juda ko’p.
ehtiyojlari, kattalarga bog’liqligi bilan odamga o’ziga xos xursandchilik baxsh etadi. Ayniqsa, o’zbekistonliklar bolajon bo’lib, 5 yoshgacha bo’lgan bolalarni biz boshqacha sevamiz. Til tushunmas, chaqaloq bilan bo’ladigan mehrli suhbat ham insonga orom beradi, dunyo tashvishlaridan yiroq qilib,salomatligini asrashga imkon beradi. Bola bilan bo’ladigan har qanday muloqot, o’yin, ularni nimagadir o’rgatish salomatlik uchun o’ta foydalidir. SHuning uchun o’zbeklarda “bolali uy bozor, bolasiz uy mozor” degan naql borki, uning ma’nosi yosh bola bilan muloqot qilishdan mahrum bo’lgan odamlarning asablari juda tarang, ancha agressiv, hayotdan norizo bo’ladi.
Ilmiy manbalarda tez-tez uchrab turadigan “ortobioz” so’zining asl mohiyati oqilona, ya’ni aql bilan tashkil etilgan turmush tarzini bildiradi.
Demak, aslida odam o’z ruhiy holatining “kalitini” bilishi, kerak bo’lsa, u yoki bu xastalikning, ruhiy iztiroblarning oqibati bo’lmish xolat nima tufayli kelib chiqayotganligini bilgan xolda o’ziga, o’sha ruhiy xolatning kechishiga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Ya’ni, u o’z ruhiy imkoniyatlarini boshqara bilishi, o’zidagi aql va farosatning intizomi
tizginini qo’liga ola bilishi lozim. Buning uchun biz ilk yoshlikdan farzandlarimizni ongli va faol tarzda hayot kechirish, o’z maqsad-muddaolarini teran tasavvur etishga va shu orqali madaniy turmush kechirishga o’rgatishimiz kerak bo’ladi. Aks xolda odamda atrof-muhit ta’sirlariga tobe bo’lish psixologiyasini keltirib chiqaradiki, buning oqibatida u ruhiy iztiroblardan qutulish uchun turli ekstrosenslar, folbinlar, gipnoz qiluvchilarga yuguradigan,
26
faqat najotni o’shalardan kutadigan bo’lib qoladi. Bunday munosabatning surunkali odatga aylanishi esa uning o’ziga bo’lgan ishonchini butunlay so’ndiradi, oxir oqibat u o’z taqdirining egasi bo’lmay qoladi.
Afsuski, insoniyat tarixi shuni ko’rsatadiki, turli ijtimoiy va ma’naviy bo’hronlar, o’tish davrlarida odamlar orasida ana shunday passiv, tobe odamlar ko’payadi va yuqorida ta’kidlangan folbin, ekstrosenslarning “oshig’i olchi” bo’lib qoladi. Buni biz dastlab o’tgan asrning 60-yillarida, so’ngra 80-yillarining oxiri, 90-yillar boshida ham bir guvohi bo’ldik. hattoki, odamlarning ko’ziga “uchar likopchalar”, o’zga planetalardan kelganlar ko’rina boshladi. Bundan foydalangan turli tovlamachilar o’z foydalariga ishlab qoldilar.
Ortobiotika ilk yoshlikdan boshlab, taraqqiyotning har bir alohida olingan bosqichida inson salomatligini asrash va mustahkamlashning texnologiyasini ishlab chiqadi. Bunda tana va ruhning har tomonlama muvofiqligi ta’minlashga yo’naltirilgan turli yondashuvlarga asos solindi. Barcha qarashlarni birlashtirgan g’oya shu bo’ldiki, odam o’z ichki imkoniyatlari, zahiralari hamda tashqi muhitning barcha qulayliklaridan oqilona foydalanishni o’rganishi shart.
Zamonaning zayli hozir shundayki, odamlar ko’proq aqliy, intellektual faoliyat bilan shug’ullanadilar. Bu o’z navbatida kamroq harakat qilish, vaqtning taqchilligini hamisha his qilish, ekstremal vaziyatlarning ta’sirida bo’lishni taqozo etadi. Bundan tashqari, bozor munosabatlari ko’pincha normadan ortiq faoliyat yuritishni, ko’p ishlarga shaxsan mas’ul bo’lish, odamlar faoliyatini boshqarish kabilarni talab qiladi. Oxirgilar, tabiiy, muayyan ma’noda “ma’lumotlar” tufayli ro’y beradigan taranglikni, tajanglikni keltirib chiqaradi. Aqldan kelib chiqadigan muammoni esa aqlning o’zigina bartaraf etish mumkin, lekin o’sha “aql” jismoniy uyg’unlikni ta’minlashga, tanni muhofaza qilishga yo’naltirilgan bo’lishi lozim. Ayniqsa, odam ruhan toliqsa, ayrim faoliyat turlari bilan shug’ullanishni xohlamasa-yu, lekin bunga majbur bo’lsa, deyarli bir xil muammolarni echishga majbur bo’lsa, muloqotlarni yoqimsizligi kabilar bilan odam tushkunlikka tushaveradi, borgan sari toliqib, charchab, betob bo’layotganligini sezaveradi. Masalan, oilaga yangi mehmon bo’lib tushgan kelinchakning yangicha muloqot muhitiga kirishib ketishdagi qiyinchiliklari, qaynona yoki boshqa oila a’zosi tomonidan kelinchak gap-so’zlari, yurish- turishining nazoratga olinaverishi, ba’zan kamsitilish yoki ta’qib qilinishi, kelinchakning ruhiy azoblariga sabab bo’lishi, oqibatda homilador bo’lgan taqdirda ham yangi somatik xolatga ko’nikishini qiyinlashtiradi, xomiladorlik qiyin kechadi. Demak, turli xil muomala va muloqot maromlariga yosh kelinchakning tayyor bo’lishi, o’zini ruhan muhofaza qilish layoqati bunday vaziyatlardan uning osonlikcha chiqishi, yangi oila sharoitiga tez moslashuviga sabab bo’lgan bo’lar edi. Afsuski, yosh oilalardagi aksariyat mojarolar, nizolar aynan odamlarning bir-birlarini yaxshi
tushunmasliklari, er-xotin, qaynona-kelin munosabatlaridagi anglashilmovchiliklarga borib taqaladi.
27
Ma’lumki, ko’pchiligimiz xohlaymizmi yo’qmi turli vaziyatlarda turlicha boshqaruv tizimida bo’lib qolamiz. Ya’ni, yo o’zimiz rahbarmiz, kimlarningdir faoliyatini boshqarish bizga topshirilgan. Yoki kimlarningdir bevosita rahbarligida faoliyat yuritamiz, emin-erkin harakat qilish imkoniyatimiz cheklangan bo’ladi. Bu oila muhitiga ham, jamiyatdagi kasb-hunarga aloqador faoliyatimizda ham bor narsa. SHu bois oxirgi yillarda boshqaruv ortobiotikasi atamasiga tez-tez murojaat qilinadigan bo’lib qoldik.
Masalan, oilani olsak, albatta, uy-ro’zg’or tashvishlari, oila davrasidagi muomala maromlarini muvofiqlashtirib turuvchi oilaning konkret a’zosini biz psixologiya tilida lider deb ataymiz. Bu – an’anaviy o’zbek oilasida ko’proq otadir. Erkaklar oilaning ustunlari bo’lish bilan birgalikda, bu erda sodir bo’ladigan barcha xodisalar, muammolar, hattoki, nizolarga ham o’zlarini mas’ul deb hisoblaydilar. Bu holat va mas’uliyat ulardan ruhiy taranglikni talab qiladi. Ayrim oilalarda er-ota ro’zg’orning ikir-chikiridan tortib (sovun, gugurtdan tortib, voyaga etib borayotgan qizining sarpo-surug’larigacha), barcha tashvishlarni o’z elkasiga oladi. Masalan, shunday oila sohibalari borki, ular eshigining tagida non do’koni bo’lishiga qaramay, davlat xizmatida band bo’lgan turmush o’rtog’iga qo’ng’iroq qilib, ishdan qaytishda non ola kelishni aytadi. Mehmon kelsa, dasturxonga nimalarni qo’yishni so’rab, keyin taraddudga kirishadi. Bu bir tomondan, er bilan bamaslahat, uning “chizgan chizig’idan chiqmaslik”ni nazarda tutayotganday tuyulsa-da, bunday xolatda ham onaning, ham otaning psixologik holatiga, salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi jihatlari ko’p. Masalan, bir tomondan, barcha huquq va erkinliklari cheklanganligiga o’rganib ketgan ayol oila davrasida, farzandlari oldida huquqsizligi, erksizligidan ruhan iztirob chekaveradi. Tashqaridan qaraganda, bunday ayolga yashash qulay, osonday bo’lsa-da, ortobioz nuqtai nazaridan, ayniqsa, yoshi o’tib borgan sari aynan shu huquqsizlik, ona “meni”ning surunkali kamsitilishi uni oqilona ish yuritish ko’nikmalaridan uzoqlashtiradi, u shu xolatga ko’nikadi, onada mustaqil fikrning yo’qligi bola tarbiyasida qanchalik noqulay va noo’rin bo’lsa, ro’zg’or yuritish, oila byudjetini boshqarishda ham shunchalik noqulayliklarni keltirib chiqaradi.
Endi erkakni tasavvur qiling. ham ko’cha, ham oshna-og’aynichilik, ham ro’zg’orning barcha ikir-chikirlari, bolalar tarbiyasi, ularning kelajagi uchun mas’ullik kabilar uni kun sayin toliqtiradi. SHunday hayotiy misollar borki, bu erkak xattoki, katta-katta mo’may mablag’lar topadigan epchil kishi bo’lsa ham, bir kun kelib “portlaydi”, charchaydi. Oqibati turlicha bo’lishi mumkin. Eng yomoni u salomatligiga putur etkazadi, betob bo’lib, boshi yostiqqa tekkanda esa, ayolining naqadar nochorligini, na ishda, na aniq to’g’ri qarorlar qabul qilishda, na muomalada uquvsizligini anglaydi, bunday anglash esa erning xotinidan batamom sovib ketishiga ham olib keladi. “Umrimni shu notavon bilan o’tkazibman-a”, deya o’ylaydi u. Vaholanki, aslida ayolni shu xolatga keltirgan o’zi. Faqat buni tan olishi qiyin. hayotda shunday voqealar ham bo’lganki, har narsaga balogardon er olamdan o’tgach, onaning nochorligidan farzandlar uyni tashlab ketgan holatlar ham bo’lgan. Nega, chunki faqat aniq ko’rsatmalar bilan 28
ishlashga, passiv hayot kechirishga ko’nikib qolish, oxir oqibat insonni vaziyatlarning quliga aylantiradi. SHuning uchun ham o’zbeklarda “er va xotin - qo’sh ho’kiz” degan biroz qo’pol naql borki, bu uy-ro’zg’or yuritishda er- xotinning teng huquqliligini, har bir ishda aql-idrok va fahm-farosat bilan harakatni tashkillashtirishni taqozo etadi.
Insonlar faoliyatini boshqarishda ham ayni shunday qonuniyat mavjud. Masalan, tashkilot, idora, muassasa, firmalarning rahbarlari ham boshqaruv ortobiotikasiga rioya qilmasalar, o’z salomatliklariga putur etkazishlari mumkin. Boshqaruvda hamjihatlik, hamfikrlilik, demokratik uslubning ustuvorligi bu boradagi eng ijobiy vositadir. Boshqaruv tizimdagi ortobiotika eng avvalo rahbar tomonidan xodimlar, ish yurituvchilar faolyatini shunday tashkil etishni nazarda tutadiki, bunda har bir xodim kelajakka va o’ziga ishonch bilan qarab, xormay ishlaydi, o’z salomatligini asrashga faol kirishadi. Majlis va ishlab chiqarish yig’ilishlarining ortiqcha jizzakiliksiz o’tkazish, arzimagan narsaga stolni mushtlamaslik, xodimlarning faqat kamchiliklarini qidirmay, aksincha, har biridagi ijobiy sifatlarni, o’ziga xos iqtidorni aniqlagan holda vazifalarni taqsimlash, kimnidir ishdan bo’shatish yoki qisqartirishda adolat va demokratik tarzda yo’l tutish, qisqartirishning nodirektiv vositalaridan omilkorona foydalanish nafaqat
rahbarning, balki
barcha xodimlarning ortiqcha asabiylashmay, yaxshi, yangi qarorlarni qabul qilish va vijdonan uni bajarishga olib keladi.
Demak, oqilona turmush tarzini har bir konkret vaziyatda tashkil etish quyidagilarni nazarda tutadi:
o’zgaruvchan sharoitlarga moslashuvning yuqori darajasi; vazmin, ruhan bosiqlik bilan ishlash mahorati; ijtimoiy optimizm – kelajakka, yaxshilikka, o’ziga ishonch; odamlar mehnatining saamaradorligiga ishonch;
boshqarish. Download 0.68 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|