5-мавзу: Радиоактивлик. Радиоактивлик ходисасини моҳияти. Радиоактив емирилишнинг асосий қонунлари. Кетма-кет парчаланиш. Альфа емирилиш. Бета емирилиш. Радиоактив қатори ва трансуран элементлар. Ядроларнинг гамма нурланиши

Гамма – нурланиш
Гамма-нурланишда ядрода масса сони, заряди ўзгармайди, фақат енер-гия ўзгариши рўй беради. Гамма-нурланишядронинг уйғонган ҳолатидан ҳолатлар энергияларининг айирмасига тэнг бўlgан дискрет энергияли нурланишлардир.
Гамма-нур тинч ҳолатдаги массаси нол, зарядсиз, спини И=1 га тэнг бўlgан қисқа електромагнит тўлқиндир.
Гамма-нурланишядро ичида рўй беради, чунки алоҳида нуклон гамма нурламайди (ютмайди), бета-емирилишнуклонларга хос бўлса, гамма-нурланишядрога хос жараёндир.
Гамма-нур алфа, бета-емирилишлардан сўнг, ядро реакцияларидан кейин вужудга келади, емирилишлардан кейин энергияси 10 кеВ-5 МеВ гача реакциялардан кейин эса ~20 МеВ гача етиши мумкин.
Гамма-нурланишядродаги нуклонларнинг ядро електромагнит майдони билан таъсирлашувига кўра вужудга келади.
Фотон ёки гамма-квантларнинг массаси ноlgа тэнг бўlgанлигидан улар л орбитал моментга эга бўлмайди. Фотонлар ҳолатини беlgилашда мултипол тушунчасидан фойдаланилади. Бу ҳолат, електромагнит майдоннинг мултиполи Lh ва жуфтлиги  бўlgан ҳолатидир. Еркин фотонлар тўла моменти Л бўlgан ҳолатлар эга бўлади. Тўла моментининг ҳар бир қийматига битта жуфтлиги мусбат битта жуфтлиги манфий бўlgан ҳолат тўғри келади.
Фотоннинг L моменти ва -жуфтлиги аниқ бўlgан ҳолати маълум мултиполлик билан характерланади. Бинобарин, квант електродинамикасида 2^L каррали мултиполлик ўтишда фотон манбага нисбатан Лҳ ҳаракат миқдори олиб кетиши кўрсатилади.
Мултиполлар L=1 бўлганда дипол, L=2 бўлганда квадрупол, L=3 бўлганда октупол ва ҳ.к. номлар билан аталади. Шунга асосан электр дипол ва октупол ҳамда магнит квадруполлар тоқ-жуфтликка, аксинча магнит дипол ва октупол ҳамда електр квадруполлар жуфт-жуфтликка эга. Електр мултиполларни Е ҳарфи билан, магнит мултиполларни эса М ҳарфи билан беlgилашқабул қилинган. Ҳарфнинг ўнг томонига L моментнинг қиймати қўйилади.
М: електр дипол квант Е₁, магнит дипол квант М₁, електр квадрупол квант Е₂, магнит квадрупол квант М₂ ва ҳ.к.
Нуклонларнинг ядро билан таъсирлашувида ядро зарядларининг қайта тақсимланиши електр Е, спин ва орбитал магнит моментларнинг қайта тақсимланиши эса магнит М типидаги нурланишлар вужудга келади. Ядродан чиқувчи -квантларнинг енегиялари кеВ лардан бир неча МеВ гача бўлади. Шунга мос равишда келтириlgан тўлқин узунлиги

210^-10510^-14 м атрофида бўлади.
Агар фотоннинг тўлқин узунлиги  у билан ўзаро таъсирлашаётган ядро ўлчами Р дан катта, яъни бўлса, одатда бу таъсирлашувда ҳаракат миқдори моменти ва жуфтликни сақланишқонунлари руҳсат етган мултиполликнинг энг кичик қийматлари амаlgа оширилади. Електромагнит нурланишлар назариясидан електр Е мултипол нурланишлари нурлаништўлқин узунлигига боғлиқ бўлиб, нурланишеҳтимолияти
(6.1)