5-Mavzu: Ta’lim metodlari va vositalari. Dars-ta’limni tashkil etishning asosiy shakli

102-103.Маъно қурилиши: иккинчи даражали тушаётган физик-жисм дарси.
Тушаётган жисмларнинг ҳаракати - бу физикада кўп ҳолларда тушиниш қийин бўлган тушунчалардан бири, ва албатта , сабабли ҳолатдир. Берилишича, оёқ учини болg`а билан уриш ўрдакнинг қанотини жароҳатлашдан кам вақт олар экан, Демак, пўлатда патдан кўра ернинг тортиш кучи каттароқ экан. Тушаётган жисмлар билан ўтказилган қўйидаги тажрибадан кўриш мумкинки ернинг тортиш кучи, массаси ва ҳаво қаршилиги ўртасида боg`лиқликни мавжуд.
Қўйидаги тажриба асосида талабаларга тушаётган жисмларнинг ҳаракатга келтириш, ишга тушириш жараёнини тахминларга асосланиб тахлил қилиш. Мақсад тушаётган жисмлар ҳақидаги англашилмовчиликларни бартараф этишдан иборат.
Жисмларни ҳаракатга келтиришдан олдин талабаларга, “куч”, “ҳолат”, “тезлик”, ва кучланиш каби олдинги дарсларга ўтилган тушунчалар эслатиб ўтилади. Чунки бу тушунчаларни билиш ўтказилаётган тажриба учун асос бўлади.
Амалга ошириладиган тажрибамизда икки тушаётган жисм, яъни қовоқ ва g`оввоснинг тушиш ҳаракати кузатилади. Аввало талабалардан қовоқ ва g`оввоснинг кучи ҳақида илк таҳминий гипотезасини яратиш сўралади.
Гипотезани яратишдан олдин талабаларга мактаб сипорт залининг тепасидан туширилган қовоқ ва самoлётдан шўнg`иган g`оввоснинг тезлиги кўрсатилган видо кўрсатилади. Иккала филм парчаси ҳам талабада қизиқиш ўйg`отади: жарга шўнg`иётган g`аввос ва ерга зарб билан тушаётган қовоқ/. Филмни бир неча бор кўргандан кейин талабалар ўзлари мустақил диаграмма яратиш учун ҳаракат қилишади. Талабалар ўзларининг гипотезасида “куч”, ”ҳолат”, ”кучланиш” атамаларини пухта ишлаб чиқишади. Бу илк варақа гипотезанинг пухта тайёрланганлигини билдирадиган атамалар диаграмаси бўиб хизмат қилади. Талабалар ҳар бир тушувчи жисм учун ҳолат-қарши-вақт ва тезлик-қарши-вақт графикларини яратиш керак.
Ниҳоят, талабалар гипотезани оқ доскага кўчиришади. Талабалар айлана бўлиб гуруҳ –гуруҳ бўлиб ўзларининг иш-ҳаракатдаги кучи ва икки тушувчи жисмнинг қандай ҳаракатланиши ҳақидаги гипотезани тушинтиришади. Ўқитувчи ва бошқа талабалар савол сўраши мумкин, бироқ гипотеза тўg`ри ёки нотўg`ри эканлиги айтилмайди.
Бу фаолият якунида физика ўқитувчиси калит сўзларни ва тушунчаларни кўриб чиқади. Кейинчалик талабалардан гипотеза яратиш ва уни тушунтириш сўралади ва ўқитувчи камчиликларни аниқлайди.
Тушаётган жисмлар тажрибасида талабалар физикада кучни баён этишади{маъруза ёки одатий ўқитишдан фарқли ўлароқ}. Дарснинг Тадқиқот ва Кашф этиш қисми оддий жисмлардан фойдаланган ҳолда видеода ишлашни талаб қилади: тўп ва кофе филтрлагични. Тўп қовоқдан андаза олади ва кофе филтрлагич ни билдирувчи қоg`оз g`аввосни билдиради.
Тажрибани ўтказиш учун лабораторияда ҳаракат сенсори ўрнатилади. Ҳаракат сенсори компютерга уланади ва компютер жиҳози тезликни ўлчайди. Талабалар ўз тадқиқотларида ишлаш жараёнида ўқитувчи талабалар керакли маълумот олаётганини билиш учун синф бўйлаб назорат қилиб юриши мумкин.
Ўзларининг Илк гипотезасига асосланиб талабалардан ушбу икки график ҳолат-қарши вақт ва тезлик –қарши-вақт графиклари нимага ўхшашлигини айтиш сўралади. Ҳаракат сенсори остида талабалар кутилган натижага эришгунларига қадар бир неча бор тўпни улоқтиришади. Керакли маълумот олингач талабалардан ўзларининг башоратига қарши бўлган натижаларни таққослаш ва қуйидаги саволарга жавоб бериш сўралади:

•