5-мавзу. ЎЗбeк адабий тильда қЎшиб ёзиш инлоси

5-МАВЗУ. ЎЗБEК АДАБИЙ ТИЛЬДА ҚЎШИБ ЁЗИШ ИНЛОСИ
Таянч сўз ва иборалар: қўшма от, қўшна сифат, тақлид сўзлари,

қисқаñналар, унли, ундоŠҳ,^э- ʼáдабий тил, қўшимчалар.

1. 
   Хона, нома, поя, боп, хуш, ҳам, бахш, кам, умум, ранг мижо; сифат, талаб каби сўзлар ёрдамида ясалган қўшма от ва қўшма сифатлар қўшиб ёзилади: қабулхона, табрикнома, таклифнома, бедапоя, оммабоп, хушхабар, ҳамсуҳбат, оромбахш; камқувват, ^С буғдойранг, умумхалқ, совуқмижоз, девсифат, сwталаб каби.
   
2. 
   -(а)р (инкор шакли -мас) қўшимчаси билан тугайдиган қўшма от ва қўшма сифатлар қўшиб ёзилади: о ъринбосар, отбоқар, чо ЪИқувар, ишёқмас, қушқо ънмас каби.
   

3. Такрор тақлид сўзларга қўшимча қўшиш билан ясалган от ва феъллар қўшиб ёзилади: пирпирак (пир—пир+ак), бизбизак (биз—биз+ак), ҳайҳайла (ҳай— ҳай+ла), гижгижла (гиж—гиж+ла) каби.
4. Нарсани (предметни) бошқа бирор нарсага нисбатлаш (қиёслаш), ўхшатиш йўли билан билдирувчи қўшма от ва қўшма сифатлар қўшиб ёзилади: карнайгул, қо ъзиқорин, отқулоқ, ойболта, девқомат, шерюрак, бодомқовоқ, қирг ъийко ъз каби.
5. Нарсани унинг ранги, мазаси, ўзидаги бирор нарсаси ва шу каби белгилари асосида билдирувчи қўшма отлар қўшиб ёзилади: олақарға, қизилиштон, аччиқтош, мингоёқ каби.
6. Нарсанинг бирор мақсад, иш учун мўлжалланганлигини билдирувчи қўшма отлар қўшиб ёзилади: кирсовун, қийматахта, токқайчи, ошрайҳон, молқо ъра, носқовоқ, ко ъзойнак каби.

7. 
   Нарсани жойга нисбат бериш асосида билдирувчи қўшма отлар қўшиб ёзилади: тоғҚлча, чо ЪИялпиз, сwилон, қашқаргул каби,
   
8. 
   Маросим, афсона кабилами билдирувчи қўшма отлар қўшиб ёзилади: кирювди, келинтушди, қоwоғди, Урто ъқмоқ, Очилдастурхон каби.
   
9. 
   Қаратувчили бирикманинг бир сўзга айланиши билан юзага келган қўшма отлар қўшиб ёзилади: мингбоши, со ъзбоши, олмақоқи каби.
   
10. 
    нcкинчи қисми турдош от билан ёки обод сўзи билан ифодаланган жой номлари қўшиб ёзилади: Янгийўл, То ърткўл, Мирзачўл, Сирдарё, Косонсой, Янгиобод, Халқобод каби. Лекин иккинчи қисми атоқли от бўлган жой номлари ажратиб ёзилади: О ърта Осиё, Ко ъҳна Урганч, О ʼ"та Чирчиқ каби,
    
11. 
    Рус тилидан айнан ўзлаштирилган ёки сўзма-сўз таржима қилиш йўли билан иосил қилинган қўшма сўзлар қўшиб ёзилади: кинотеатр, радиостанция, фотоаппарат, электротехника, телеко ърсатув, яримавтомат, байрамолди, сувости каби.
    
12. 
    Қисқартмаларнинг барча турлùи ва уларга қўшиладиган қўшимчалар қўшиб ёзилади. СамДУ, ТошДУнинг каби. Лекин ёнма-ён келган икки қисқартма ажратиб ёзилади: О ъзХДП (О ъзбекистон Халқ демократик партияси марказий кенгаши) каби.
    
13. 
    Бир товуш икки ва ундан ортиқ товуш тарзида айтилса, бундай иолат ҳарфии такрор ёзиш билан кўрсатилади: уо ъо ъқ, нимаа, ҳимм, ун каби.
    

1- машқ. Нуқталар ўмига қуйидаги сўзлардан мосини қўйиб, гапларни кўчиринг ва қўшма сўзламинг тагига чизинг.
Янгийўл, полиз, анор, Навоий, Ангрен, ШарофРашидов, анжир, тошкўмир, Нурота.
1. Туманлараро мусобақада тумани ўқувчилари г ъолиб чиқди. 2. ... туманида ёг ʼ заводи бор. 3. ... тумани пахта тайёрлаш режасини муддатидан аввал бажарди. 4. кўмир кони халқимизга ... етказиб бермоқда. 5. Дам олиш куни биз бувамнинг қовун ... чиқдик. 6. Бизнинг бог ъимизда ва бор. 7. Халқ шоири Эргаш Жуманбулбул ... туманида туг ъилган.
2-машқ. Сўзларни қўшиб ёки ажратиб ёзиш қоидалари асосида икки гуруҳга бўлиб кўчириб ёзинг.
КЎ з//ойнак, сотиб//олмоқ, алла//қачон, шу//ерга, баланд//пан^роз, хом//семиз, тинчлик//севар, умум//давлат, шаҳарлар//аро, ширин//сўз, жигар//ранг, беш//кокил, отасб//қалб, г ъайрат//қилмоқ, билаг//узук, Якка//сарой, Олти//ариқ, Қум//қўрг ъон, Сот//волди, кино//юлдуз, радио//марказ, теле//танлов
3- машқ. Қўшиб ёзиладиган ва ажратиб ёзиладиган съзларга бештадан мисол ёзинг.