5-Tema. Berilgenler bazası basqarıwınıń texnikalıq tiykarları. Joba

3.1 Súwret. “Fayl-Server” hám “Klient-server” texnologiyaları 
Maǵlıwmatlar bazaların basqarıw sisteması - bul maǵlıwmatlar bazasın 
jaratıw, júrgiziw hám paydalanıw ushın mólsherlengen programmalıq, tiller 
qurallarınıń kompleksi bolıp tabıladı. Maǵlıwmatlar bazasına murájáát qılıw menen 
baylanıslı barlıq processlerdi avtomatlastırıw ushın mólsherlengen basqarıw 
programması - ózegi MBBSnıń tiykarǵı strukturalıq bólegi esaplanadı. 
MBBSnıń quramına maǵlıwmatlardı qayta islew programmalarınıń 
kompleksi kiredi. Bul jıynaqtı awdarmashılar (translyatorlar), talap hám 
programmalastırıw tilleri, redaktorlar, servis programmaları hám basqalar quraydı. 
MBBSnıń tiykarǵı quralların tómendegiler quraydı: 
Maǵlıwmatlar bazaları strukturalarına tapsırma beriw (súwretlew) quralları; 
Maǵlıwmatlardı kirgiziw, kóriw hám eki tárep baylanıslar rejiminde islewge 
mólsherlengen ayna formaların proektlestiriw quralları; 

---

Berilgen sharayatlarda maǵlıwmatlardı tańlaw ushın talaplar jaratıw, sonıń 
menen birge, olardı islew boyınsha operaciyalar orınlaw quralları; 
Islew beriw nátiyjelerin paydalanıwshıǵa qolay kóriniste baspaǵa shıǵarıw 
ushın maǵlıwmatlar bazası maǵlıwmatlarınan esabat jaratıw quralları; 
Til quralları - makroslar, qurılǵan algoritmik til (Dbase, visual Basic yamasa 
boshalar), talaplar tili (QBE- Query Example, SQL) hám t.b. Olar maǵlıwmatlardı 
islewiniń standart bolmaǵan algoritmların, sonıń menen birge, paydalanıwshı 
tapsırmalarındaǵı waqıyalardı islew proceduraların orınlaw ushın qollanıladı. 
Solay etip, maǵlıwmatlar banki bir neshe maǵlıwmatlar bazası, basqarıw hám 
ámeliy programmalardan dúziledi. Bul elementar IT ǵa júkletilgen wazıypalardı 
orınlawda tiykarǵı rol oynaydı. Usınıń menen birge, maǵlıwmatlar bankiniń nátiyjeli 
iskerligi onıń támiyinleytuǵın elementlerinede baylanıslı. Bul támiynat quramına 
tómendegi elementler kiredi. 
Texnikalıq támiynat maǵlıwmatlar banki hám paydalanıwshılardıń jumıs 
iskerligin avtomatlastırıw múmkinshiligin jaratatuǵın texnikalıq qurallardan 
dúziledi. Bunday qurallar toplamına EEM, sırtqı qurılmalar, informaciyanı tasıw, 
uzatıw quralları, baylanıs tarmaqları, abonent punktleri hám basqalar kiredi. 
Matematikalıq támiynat - funkcional máselelerdi tarqatıp alıw hám 
maǵlıwmatlar bankin basqarıw usılları, matematikalıq modeller hám algoritmlar 
kompleksinen dúziledi. Programmalıq támiynat - maǵlıwmatlar bankiniń iskerligin 
ámelge asırıw programmaları hám hár qıylı qosımsha wazıypalardı orınlaw ushın 
mólsherlengen servis programmalardıń kompleksinen ibarat boladı. 
Informaciya támiynatı 
- 
maǵlıwmatlardı klassifikaciyalaw hám 
ıqshamlastırıw, ańlatıw hám usınıw sistemalarınan dúziledi. 
Lingvistikalıq támiynat - MBBSda paydalanilatuǵın tiller, sózlikler 
kompleksi arqalı payda etiledi. 

---

Shólkemlestirilgen támiynat - maǵlıwmatlar bankiniń kúndelik iskerligin 
ańlatıwshı rásmiy hújjetler, normativ kórsetpeler kompleksinen ibarat boladı. 
Joqarıda aytıp ótilgen sıyaqlı, maǵlıwmatlar banki insan -mashina sisteması 
esaplanadı, yaǵnıy informaciya sisteması bolıp tabıladı. Házirgi kúnde 
maǵlıwmatlar bankleri insan iskerliginiń túrli tarawlarında, mısalı, ekonomika 
tarmaqların basqarıwda, ilimiy izertlew jumısların basqarıwda, ǵalaba xabar 
xızmetlerin kórsetiwde qollanılıp atır. 
Informaciyalar bazasın shólkemlestiriw hám júrgiziwdiń programmalıq 
quralları ulıwma halda informaciya bazasın júrgiziwdiń programmalıq qurallarǵa 
servis programmalıq qurallar, ulıwma maqset ushın universal ámeliy programma 
quralları hám qánigelesken ámeliy programmalar kiredi. 
Maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sisteması (MBBS) - informaciyalar bazasın 
jaratıw hám júrgiziw ushın bólek áhmiyetke iye. MBBS ulıwma maqsetlerge 
mólsherlengen universal ámeliy programmalıq qurallarǵa tiyisli. MBBS - bul 
mashina tasıwshında logikalıq óz-ara baylanısqan maǵlıwmatlardı shólkemlestiriw 
hám júrgiziw ushın mólsherlengendi salıstırǵanda keń tarqalǵan hám nátiyjeli 
universal programmalıq qural esaplanadı. MBBS birden-bir maǵlıwmatlar 
bazasında dublikaciya etilmeytuǵın maǵlıwmatlardı integraciyalawdı hám olardan 
kóp maqsetlerde paydalanıwdı, bazadaǵı barlıq maǵlıwmatlar pútkilligin hám 
tuwrılıǵın támiyinleydi hám maǵlıwmatlarǵa ruxsatsız kirisiwden qorǵaydı. 
MBBS maǵlıwmatlar bazasınan sorawlardı shólkemlestiriwdiń modulı 
programmasına iye bolmaǵan paydalanıwshıǵa mólsherlengen qolay qurallarǵa iye. 
MBBS tiykarında IB (Informaciya bazasın) nı islep shıǵıw, maǵlıwmatlar bazasın 
shólkemlestiriw strukturası boyınsha máselelerdi tayarlawǵa mólsherlengen. Bul 
máseleler tikkeley informaciya támiynatınıń mashina sırtındaǵı tarawı menen 
baylanısqan. Islep shıǵılǵan maǵlıwmatlar bazasına muwapıq onı MBBS quralları 
menen shólkemlestiriw jáne onı jumısqa túsiriw ámelge asırıladı. 

---

Informaciyalardı kirgiziw hám qadaǵalawlawdıń arnawlı programmalıq 
qurallarından - iri informaciya bazası ushın baslanǵısh dızbeklerdi jaratıw hám 
maǵlıwmatlardı bazaǵa toplawdan aldın qayta islew basqıshında paydalanıladı. 
Bazanı jaratıwdan aldınǵı qayta islew quralı kompyuterge kirgizetuǵın 
informaciyanıń ayqınlıǵın hám úlken dızbektegi maǵlıwmatlardı júklewge 
tayarlıǵın avtomatlastırılǵan qadaǵalawın támiyinleydi. 
Maǵlıwmatlardı qayta islewdiń servis quralları - informaciya bazasına xizmet 
kórsetiw boyınsha járdemshi wazıypalardı támiyinlewi kerek. Olar bazanıń 
programmalıq qurallarına tiyisli. Bular maǵlıwmatlar faylları hám mashina 
informaciya tasıwshı quralları menen islew boyınsha túrli utilitalar bolıp tabıladı. 
Olarǵa tómendegiler tiyisli: nusqa alıw, arxivlaw, qayta tiklew, antivirus quralları, 
tarmaq utilitlari hám basqalar. 
Paydalanıwshınıń ámeliy programmaları universal algoritmlaw tillerinen 
birinde jaratıladı. Bunday programmalarda, ádetde olarda islep shıǵılatuǵın 
maǵlıwmatlardan ǵárezsiz bolıwı támiyinlenbegen. Ayırım orınlarda bir mashqalalı 
tarawdıń túrli máselelerine tiyisli informaciya dızbeklerinde maǵlıwmatlar 
tákirarlanadı. Bul hár túrli máseleler boyınsha maǵlıwmatlardı bir neshe ret 
kirgiziwge alıp keledi hám dáslepki maǵlıwmatlarǵa ózgertiwler kirgizgende bir 
qansha mashqalalardı keltirip shıǵaradı. Sonıń menen birge, ámeliy programmalar 
MBBSda universal algoritmik tilde jaratılıwı múmkin.