5-tema. Biznes hám isbilermenlik. Isbilermenlik kapitalı. O’ndiris qárejetleri hám payda

5-tema.Biznes hám isbilermenlik.Isbilermenlik kapitalı.O’ndiris qárejetleri hám payda.


1.Isbilermenlik xi’zmetinin’ mazmuni,isbilermenlik xi’zmeti
teoriyasinin’ rawajlaniwinin’ basqishlari,isbilermenlik xi’zmetinin’
a’hmiyeti.
2.Isbilermenlik xizmetinin’ formalari: ma’mleket, ja’ma’a’t
,jeke,aralas ha’m basqa formalari.
3.Исбилерменлик капиталыны4 функционал формалары`
4.O’ndiris qa’rejetlerinin’ mazmuni,qurami ha’m tu’rleri.
5.Turaqli o’ndiris qa’rejetleri ha’m aylanis qa’rejetleri.
Bazar ekonomikasi isbilermenlik ha`m bizneske tiykarlang`an ekonomika. Biznes degende qandayda xizmet penen ba`nt boliwdi ha`m isbilermenlerdin` ekonomikaliq qatnasiqlari tu`siniledi. Ha`zirigi waqitta ekonomikaliq xizmettin` qa`legen tu`ri menen shug`illaniwshi xojaliq sub`ektlerinin` is ha`reketleri biznes ha`m isbilermenlik penen tig`iz baylanisli. Biznes isbilermenlik qatnasig`i sipatinda o`z sub`ektlerine iye. Olarg`a: jeke ta`rtipte biznes penen shug`illaniwshilar, isbilermen birlespeler, ma`mleketlik sho`lkemler h.t.b. lar kiredi. Biznes ken` mazmundag`i tu`sinik. Isbilermenlik onin` bir formasi. Isbilermenlik tovar islep shig`ariw, xizmet ko`rsetiw joli menen da`ramat tabiwdi an`latadi. Bazar ekonomikasi jag`dayinda isbilermenlik ekonomikani ha`reketke keltiriwshi ku`sh sipatinda xizmet etedi. Isbilermenlik uliwma aqsha tabiw emes, al qandayda tovar islep shig`ariw, xizmet ko`rsetiw yamasa do`retiwshilik penen shug`illaniwdi bildiredi.
Bizneske isbilermenlikten basqa basqasha jollar menen ma`selen, jerdi yamasa mu`lkti ijarag`a berip renta aliw, basqalardi jallap isletiw arqali da`ramat tabiw, aqshani bankke qoyip protsent aliw siyaqli xizmetler de kiredi. Biraqta bul xizmetlerde hesh na`rse do`retilmeydi, al tek g`ana bayliqtan bayliq arttiriladi. Bunday xizmetler isbilermenlikke kirmeydi. Sonliqtan da isbilermenlik jumis islemey turip, kapital esabinan da`ramat tabiwdi biykarlaydi.
O`zbekstan Respublikasi isbilermenlik haqqindag`i nizamina muwapiq “Isbilermenlik menshik sub`ektlerinin` da`ramat tabiw maqsetinde ta`wekelshilik etiw ha`m mu`lk juwapkershiligi tiykarinda ha`rekettegi nizamlarg`a su`yengen halda ekonomikaliq xizmetlerdi ko`rsetiw” -dep ko`rsetilgen rejeli ekonomikadan bazar sistemasin o`tiw da`wirinde isbilermenliktin` to`mendegi toparlari payda boladi:
1. Mayda islep shig`ariw menen ba`nt bolg`an isbilermenler.
2. Aqil miyneti menen shug`illaniwshi isbilermenler.
3. Fermerler.
4. Ja`ma`a`t ha`m aktsionerlik menshiktin` birliktegi iyeleri.
5. O`z ka`rxanasina iye, basqalardi jallap isletetug`in is- bilermenler.
Menshik formalarinin` ko`p tu`rliligine baylanisli isbilermenlikti tek g`ana jeke xizmet penen bir qatarda ja`ma`a`tlik, semyaliq, ma`mleketlik ha`m aralas (qospa) isbilermenlikler de ha`reket etedi. Isbilermenler qanshelli ko`p bolg`an sayin, o`ndiris rawajlanip, ekonomika joqari da`rejedegi o`siw ko`rsetkishlerine iye boladi.
Isbilermenlik penen shug`illaniw ushin aldi menen huqiqiy kepillikke iye boliwi kerek ha`m nizam qag`iydalar menen qorg`aliw za`ru`r. Isbilermenlerge qolayli jag`daylar jaratip beriwde ma`selen, “O`zbekstan Respublikasinin` isbilermenlik haqqindag`i” nizami, ”O`zbekstan Respublikasi menshik haqqindag`i” nizami ha`m t.b. nizamlarinda isbilermenlikti sho`lkemlestiriwdin`, og`an tiyisli bolg`an huqiqlari ha`m juwapkershilikleri ko`rsetilgen.
En` aldi menen isbilermenlikti sho`lkemlestiriwge belgili bir mug`dardag`i qarji talap etedi. Sebebi isbilermenler ha`m biznesmenler erkin tu`rde jumis alip bariwi ushin o`zlerinin` qarjilarina iye bolsa maqsetke muwapiq bolar edi. Isbilermenliktin` en` za`ru`r faktori isbilermenlik qa`bileti, yag`niy istin` ko`zin biliwi bolip tabiladi. Egerde isbilermen isti qalay alip bariwdi bilmese, ol qansha qarjig`a iye bolmasin, nizam oni qorg`amasin, ba`ri bir ol jumisti alip bara almaydi. Sonliqtan da isbilermenlik joqari ta`jiriybeni, teren` bilimdi, basqariw uqiplilig`in, qa`nigeli jumis ku`shin talap etedi.
Isbilermen bazardin` tiykarg`i qatnasiwshisi tu`rinde bazardin` jag`dayi ha`m da`rejesin o`zinin` diqqat orayina tarta biliw qa`biletinede iye boliw lazim. Sebebi isbilermenliktin` tiykarg`i sha`rtleri bazardi toltiriw, al maqseti payda aliw.
Isbilermenlik rawajlanbasa ekonomikaliq o`siwde bolmaydi. Isbilermenlik onin` qanday da bir maqsetke qaratilg`an xizmeti bolg`anliqtan, ol ekonomikaliq qatnasiq sipatinda o`zinin` printsip ha`m qag`iydalarina iye. Olar to`mendegilerden ibarat.
1). Menshik qatnasiqlarinin` qatnasiwshisi boliw, o`ndiris faktorlarina iyelik etiw.
2) Ekonomikaliq erkinlikke iye boliw.
3) Ekonomikaliq ha`reketler ushin juwapkershilikti o`z moynina aliw ha`m jumistin` na`tiyjeligine juwap beriw.
4) Payda aliwg`a umtiliw.
5) Kommertsiyaliq sirg`a iye boliw.
6) Ba`seke gu`resine qatnasiw ha`m bazarda nizam tiykarinda hadal ba`sekelesiw.
7) Aldawshiliqqa jol bermew, hadalliq penen xizmet etiw.
8) Ekonomikaliq ta`wekelshilik.
9) Nizam qag`iydalarg`a boysiniw.
10) Isbilermenlikte o`zin-o`zi basqariw.
Isbilermenlik ma`mlekettin` qatnasiwisiz, onin` ja`rdemisiz rawajlanbaydi. Ma`mleket saliqlar, eksport jen`illikleri, sonday-aq o`zinin` esabinan pulsiz uliwma bilim beriw arqali isbilermenlikti qollap quwatlaydi. Isbilermenlik penen shug`illaniwshilar patent ha`m litsenziyalarg`a iye boliwlari tiyis.