5-tema. Biznes hám isbilermenlik. Isbilermenlik kapitalı. O’ndiris qárejetleri hám payda

Ka`rxananin` xojaliq xizmetinin` na`tiyjeleri. Ka`rxana paydasi, payda normasi ha`m massasi
Ha`r qanday ka`rxanada uliwmaliq o`ndiris shig`inlari menen birge o`nimnin` bir-birligi esabina sarplanatug`in shig`inlarda esapqa alinadi. O`nimlerdi o`ndiriw ushin sarplang`an shig`inlardin` aqshalay formasi o`nimnin` o`zine tu`ser quni dep ataladi. O`nimnin` o`zine tu`ser quni shiyki zat, materiallar, energiya, janilg`i, xizmet haqi siyaqli bir qatar elementlerden quralg`an.
Ka`rxana a`dette joqari na`tiyjege erisiw ushin, yag`niy payda aliw ushin o`nimnin` o`zine tu`ser qunin arzanlatiwi kerek. O`nimnin` o`zine tu`ser qunin arzanlatiw bir neshe faktorlarg`a baylanisli boladi.
En` aldi menen o`nim o`ndiriw ushin sarplanatug`in shiyki zat, materiallardan u`nemli paydalaniw da`rejesine baylanisli boladi. O`nim birligine sarplanatug`in qa`rejetlerdi azaytiw arqali o`nimnin` o`zine tu`ser qunin arzanlatiwg`a erisiledi.
O`nimnin` o`zine tu`ser quni miynet o`nimdarlig`inada baylanisli boladi. Sonday-aq ol ka`rxanada jan`a texnika ha`m texnologiyalardan paydalaniw da`rejesine baylanisli jag`dayda o`zgerip turadi.
O`nimnin` o`zine tu`ser quni qanshelli arzan bolsa, ka`rxananin` alatug`in paydasida sonshelli joqari boladi.
Payda bul ka`rxanalar aqirg`i is na`tiyjeligin sa`wlelendiriwshi en` a`hmiyetli ko`rsetkishlerdin` bir bolip tabiladi. Ol ka`rxanalardin` uliwma da`ra`matlilig`inan uliwma shig`inlardi alip taslag`annan qalg`an bo`legine ten`. Ha`zirgi waqitta payda kategoriyasi bayinsha bir qatar aniqlamalar ushirasadi. Olardan:
1) Payda - bul o`ndiris faktorlarin paydalaniwdan alinatug`in da`ramat.
2) Payda - isbilermenlik xizmeti ushin to`lenetug`in haqi.
3) Payda - oylap tabiwshiliq, firmani basqariwdag`i uqipliliq ushin to`lenetug`in haqi.
4). Payda ta`wekelshilik ushin to`lenetug`in haqi h.t.b. Ha`r qanday ka`rxana yamasa isbilermendi alinatug`in paydanin` mug`dari qiziqtiradi.
A`lbette, paydanin` absolyut mug`darina qaray ka`rxana iskerligi haqqinda toliq juwmaq shig`ariw mu`mkin emes.
Toliq juwmaq shig`ariw ushin paydanin` qansha qa`rejet sarplaw esabina aling`anlig`in biliw kerek.
Ka`rxanalardin` alg`an paydasin sarplag`an qa`rejetlerge salistiriw arqali payda normasi aniqlanadi.

-payda normasi
RM -paydanin` mug`dari
F-sarplang`an kapital

Kommertsiyaliq tar ma`niste sawda menen shug`illaniwdi ko`rsetedi. Kommertsiya ha`r qanday iskerlik siyaqli belgili qa`rejetlerdi talap etedi. Sawda da islewshiler xizmet haqi aladi, tovarlardi alip-satiw, olardi tasip keltiriw, qariydarg`a jetkerip beriw belgili da`rejedegi materialliq ha`m miynet qa`rejetlerin talap etedi. Materialliq shig`inlarg`a imaratlar, mashinalar, transport, amortizatsiya, ijara haqi, ha`r qiyli materiallar, janilg`i ha`m energiya qa`rejetleri kiredi.

Qa`rejetlerdin` u`lken bo`legin reklama shig`inlari quraydi. Kommersantlar o`zlerinin` daramatlarinan ha`r qiyli saliqlardi to`lewdi, bulda shig`inlarg`a kiredi. Kommertsiyaliq shig`inlar turaqli ha`m o`zgermeli shig`inlar bolip ekige bo`linedi. Turaqli shig`inlar bul kommersant iskerligi g`a`rezsiz tu`rde aldin ala belgilep qoyilg`an shig`inlardan turadi, o`zgermeli shig`inlar ha`r qiyli faktorlar ta`sirinde o`zgerip turadi. Bunda baha tiykarg`i orindi iyeleydi. Qa`rejetlerdi qa`liplestiriwshi shig`inlar resurslar bahasina baylanisli boladi. Xizmet haqida usinday shig`inlarg`a kiredi.
Tek g`ana aliw - satiw islerine yag`niy tovarlardi aqshag`a almasiwg`a xizmet qilatug`in shig`inlar naq kommertsiyaliq qa`rejetleri dep ataladi.
Kommertsiyaliq paydada basqa payda siyaqli qosimsha o`nimnin` bir bo`legi bolip esaplanadi.
Kommertsiyaliq payda o`zinde deregi ha`m qa`liplestiriw mexanizmi boyinsha g`ana emes, al o`zlestiriw sub`ektleri boyinsha da ajiraladi.
Kommertsiyaliq paydani o`ndiriwshi firmalar o`zlerinde o`zlestiriwi mu`mkin. Bunda o`z qariydarlari menen tikkeley baylanis ornatip, qa`rejetlerdin` ha`mmesin o`zleri ko`teredi.
Sawda da da`ldalshi qatnasqanda paydani kommersant o`zlestiredi. Kommertsiyada normal payda, ekonomikaliq payda ha`m omad paydasi boladi. Bazar ushin normal payda boliwi sha`rt, biraq kapitallar sawdadan shig`ip ketpewi ushin ekonomikaliq payda za`ru`r ha`m ol bazarda qosimsha resurslar keliwin ta`miyinleydi. Sonliqtanda bazardin` u`zliksiz islep turiwi ushin baha hesh bolmag`anda normal paydani ta`miyinlewi kerek.
Satiwshi bunday paydani aliwi ushin baha qa`rejetlerge kirgiziledi. A`melde baha qa`rejetleri joqari boliwi da mu`mkin. Bunday jag`dayda ekonomikaliq payda alinadi.
Bazardag`i ku`tilmegen payda omad paydasi dep ataladi. Bundan payda bazarda qolayli jag`daylar ju`zege kelgende alinadi Kommertsiyaliq payda normasi ha`r qiyli faktorlardin` ta`sirinde o`zgerip turadi.
1. Bazardag`i bahanin` da`rejesine
2. Sawda aylanisinin` tezligine
3. Almasiw qa`rejetlerinin` mug`darina qaray.
Kommertsiyaliq payda normasin eki usil ja`rdeminde aniqlawg`a boladi.


1. Pn -payda normasi
Q-qa`rejetler
2. K-sawdag`a qosilg`an kapital
Ta`kirarlaw ushin sorawlar
1.Ekonomikaliq shig`inlar degen ne?
2. Ka`rxana paydasi qalayinsha aniqlanadi?
3. Payda normasi degen ne ha`m ol qalayinsha aniqlanadi?
4. Paydanin` mug`darina ta`sir ko`rsetiwshi qanday faktorlardi bilesiz?
5. Kommertsiyaliq shig`inlardi misallarda tu`sindirin`?
6) Isbilermenlik xizmetin ta`riyplep berin`.
7) Biznes ha`m isbilermenliktin` ayirimashilig`i nede?
8) Isbilermenliktin` rawajlaniw jag`daylari nelerden ibarat?
9) Isbilermenliktin` formalarin ha`m olardin` qa`siyetlerin ko`rsetin`?