5-tema. Pul teoriyaları. Zamanagóy monetarizm

5-tema. Pul teoriyaları. Zamanagóy monetarizm.
5. 1. Pul teoriyası jáne onıń tiykarǵı baǵdarları
5. 2. Monetarizm teoriyası
5. 3. Pul teoriyasınıń jańasha talqılanıwı
5.1. Pul teoriyası jáne onıń tiykarǵı baǵdarları
Puldıń teoriyası - pul tábiyatı hám puldıń islep shıǵarıwdı qáliplestiriwge tásiri haqqındaǵı teoriyalar bolıp tabıladı. Ekonomistlerdiń puldıń mánisi, onıń funkciyaları hám pul baylanısına bolǵan qarawları pul teoriyasın keltirip shıǵardı. Metall, nominallıq, hám muǵdarlılıq pul teoriyaları dáslepki tariyxıy pul teoriyaları retinde tán alınǵan. Házirgi kúnde monetarizm hám ekonomikanı pul-kredit munasábetleri arqalı tártiplestiriw teoriyaları bar.
Metall teoriyası - daslep XVI - ásirdiń aqırı XVII - ásirdiń baslarında kapitalizmiń rawajlanǵan mámleketi Angliyada júzege keldi. Bul teoriyanıń tiykarshılarınan biri Ol. Steffard (1554-1612 y.) edi. Ol óz qarasların 1581 jılda Londonda jarıq kórgen ― watanlaslarımızdıń geypara ádettegi arzalarınıń qısqartpası atlı puldıń metall teoriyasına tiyisli shıǵarmasında aytıp ótken. Onıń dawamshıları bolıp Angliyada T. Men (1571-1641 y.), D. Nors (1641-1691 y.), Fransiyada A. Monkretyen (1575-1621 y.), Italiyada F. Tamani (1528-1787 y.) hám basqalar esaplanadı.
Bul teoriya tiykarshıları:
- Qımbat bahalı metallar (altın hám gúmis) pul wazıypasın o'tey aladı.
- Jámiyettiiń baylıǵı qımbatlı metallardıń ámeldegi rezervi menen ólshenedi.
- Bul baylıqtıń deregi sawdada bolıp tabıladı deydi.
Evropa mámleketleri tárepinen qımbatlı metallarga bay bolǵan jerlerdi basıp alınıwı sıyaqlı shárt-shárayatlar bul teoriyanı kelip shıǵıwına tiykar bolǵan.
Bul teoriya tiykarlawshıları waqtı kelip baylanıstaǵı metall pullar ornın qaǵaz pullar iyelewi jáne bul processtiń nızamlılıǵın túsinip jetpegen. Olar sawda burjuaziyası máplerin qorǵaǵan.
Nominallıq teoriyası XVII-XVIII-ásirlerde Angliyada payda bolǵan. Bul teoriyanıń tiykarshıları bolıp ingliz ruwxanıysı Dj. Tuyıqlı (1683-1775 y.) hám ekonomist Dj. Styuart (1712-1780 y.) lar esaplanadı. Keyinirek bul teoriyanı Germaniyalıq G. Knapi (1842-1926 y.), ingliz ekonomistleri J. Styuart hám N. Barbonnilar dawam ettirgen.
Nominalistler: Puldı mámleket dóretiwge keltiredi, puldıń ma`nisi mámleket tárepinen anıqlanadı (sol sebepli onı mámleket pul teoriyasında dep júritedi - G. Knapi). Puldıń ma`nisi ol jaǵdayda kórsetilgen nominal menen anıqlanadı. Olar tolıq awırlıqqa iye bolǵan baylanıstaǵı metall pullar barǵan tárepke belgili bólegi eskirip joǵalıp barıwın umıtadı. Olar puldıń barlıq tovarlar mánisin ózinde sáwlelendiriwshi ulıwma ekvivalent retindegi tábiyatın túsinedi. Puldıń quramı ondaǵı altın gramm menen belgileniwin umıtadı. Olar puldıń ózine tán nizamlıqlar tiykarında háreket etiwi jáne bul nizamlıqlar insan tárepinen tikkeley basqarılmawın ańlap jetpedi.
Muǵdarlıq teoriyasınıń baslawshısı bolıp fransuz J. Boden (1530 -1596 y.) esaplanadı hám ol XVI-XVIII - ásirlerdi óz ishine aladı. XVIII - ásirge kelip bul teoriyanı inglizler D. Yum (1711-1786 y.), Dj. Mill (1773-1836) hám de fransuz Sharl Monaskyo (1689 -1755 y.) rawajlantırdı.
Bul teoriyanıń tiykarın jańa kontinentlerde jańalıq ashılıwı hám olardan Evropaǵa qımbatlı metallardıń aǵıp keliwi hám sol menen baylanıslı túrde bahanıń keskin asıp ketiwi quraydı.
Bul teoriya tiykarshılarınıń pikirine qaraǵanda:
- Puldıń satıp alınǵan zat qábileti bazarda ornatıladı.
- Baylanıstaǵı emissiyalanǵan barlıq pullar júredi.
- Puldıń satıp alınǵan zat quwatı baylanıstaǵı pul muǵdarına keri proporsional bolıp tabıladı.
- Bahalar dárejesi pul muǵdarına tuwrı proporsional bolıp tabıladı.
Bul teoriyanı muǵdarlıq deyiliwine sebep J. Boden bahalardıń ózgeriwi baylanıstaǵı pul muǵdarı menen anıqlanadı dep túsintirdi. Bul teoriya puldı tek baylanıs quralı ekenligin kóre aladı. Olardıń atap ótiwinshe pul hám tovar massalarınıń dúgisiwi nátiyjesinde bahalar belgilenedi hám puldıń qunı anıqlanadı. Olardıń taǵı bir qátesi sonda, olar hámme pul massası tek baylanısta boladı dep qaraǵan. Tiykarınan baylanısqa zárúr bolǵan pul muǵdarı pul baylanısı nızamına qaray anıqlanadı.