5-tema. Pul teoriyaları. Zamanagóy monetarizm

5.3. Pul teoriyasınıń jańasha talqılanıwı
Zamanagóy muǵdarlıq teoriya qaǵaz pullar baylanısına tiykarlanadı. Bul teoriya A. Marshall, amerikalıq I. Fisher, shvedlar G. Nassel hám B. Xansen, ekonomist A. Pigu, monetarist M. Fridmen izertlewlerinde óz kórinisin taptı.
Amerika ekonomisti, statist hám matematik I. Fisher (1867-1942 j) puldıń muǵdarlıq teoriyasına jańa sapa kirgizdi. Ol puldıń miynet mánisin biykarladı hám puldıń "satıp alıw quwatı" na tiykarlandı. Muǵdarlıq teoriyanı matematikalıq jol menen tastıyıqlamaqshı bolǵan I. Fisher puldıń "satıp alıw quwatına" tásir etiwshi altı faktordı kórsetti:
- M-aylanıstaǵı naq pul massası;
- v-puldıń aylanıw tezligi;
- R-orta (tartılǵan) baha;
- Q-tovarlar muǵdarı;
- MI-bank depozitleri jıyındısı;
- vI-depozit-shek aylanıs tezligi.
Tovarlar ushın tolıqlanǵan pul jıyındısı, tovarlar jıyındısınıń tovarlar bahasına kóbeymesine teń:

Bul teńlemeni Fisher "almasınıw teńlemesi" dep atadı. Joqarıdaǵı formula tiykarında aylanbadaǵı pul massasın tabıw múmkin.

Endi, Fisher teoriyasınıń bir qansha kemshiliklerin kórip shıqsaq.
Birinshiden, ol tovarlar bahaları jıyındısı ornına, barlıq tovarlar muǵdarınıń ortasha tartılǵan bahaların aladı (RQ). Onıń pikirine qaraǵanda, tovarlar bazarǵa bahaǵa iye bolmaǵan halda kirip keledi. Baha teoriyasına qaray bolsa, tovar bazarǵa baha menen kiredi. Sonday eken, bahanı tovardan ajıratıw múmkin emes. Ekinshiden, Fisher uzaq waqıt aralıǵındaǵı V hám Q ózgeriwshilerdi ózgermeytuǵın (bir temptegi) dep aldı. Bunıń nátiyjesinde bolsa eki eriksiz ózgeriwshi - pul muǵdarı hám baha qaladı.
Úshinshiden, bul eki ózgeriwshilerdiń óz-ara baylanıslılıǵınan kelip shıǵıp, Fisher bahalar kólemi nátiyje bolıp, ol basqa faktorlar ózgeriwine sebep bola almaydı, degen bir tárepleme juwmaq shıǵaradı. Puldıń muǵdarlıq teoriyalarınan biri Kembrij yamasa kassa qaldıqları teoriyası bolıp tabıladı. Bul teoriyanı A. Marshall, A. Pigu keyinirek J. Keyns ótken. Bul ideya boyınsha pul háreketiniń bası bolıp fizikalıq hám huqıqıy adamlardıń xojalıq aylanbada bolǵan pullar (kassa qaldıq pulları) esaplanadı. Kassa qaldıqlarınan A. Pigu pikiri boyınsha tutınıw fondlarınan tısqarı qamsızlandırıw fondı, investiciya boyınsha fond fondı payda etiliwi kerek. Pigu teńlemesi "almasıw teńlemesi" nen parıqlanadı. Yaǵnıy ol jaǵdayda jańa kórsetkish "fond koefficiyenti" qollanılǵan bolıp tómendegi kóriniste ańlatıladı.
M= K x R x P Bir bólegi (pul formasında)
Bul jerde, K - koefficiyent yamasa RP nıń bir bólegi (pul formasında), kassa qaldıǵı.
R - belgili dáwir ishinde islep shıǵarılǵan real ónim kólemi. Mısalı, RP - 800 mlrd. dollar bolsa, K onıń 1/8 bólegin quraydı. Ol waqıtta M Q 800 mlrd.: 8 Q 100 mlrd. dollar. Sonday eken, jaratılǵan jalpı ónimdi kórsetilgen bahada jaylastırıw ushın RP den 8 ret kem bolǵan pul massası zárúr.
Házirgi zaman monetarizmi. Monetarizm pul teoriyası 50 jıllar ortasında payda bolǵan. Bul aǵımnıń kózge kóringen tiykarshıları M. Fridman esaplanadı, ol Chikago universitetiniń professorı, ekonomika tarawı boyınsha Nobel sıylıǵı iyesi. Bul aǵımǵa M. Fridmannan tısqarı, K. Brunner, A. Moltser, D. Leydler, F. Keygen hám basqa ekonomistler kiredi.
Pul teoriyasında úlken tabısqa iye bolǵan ideya - Fridmannıń puldıń muǵdarlıq teoriyası bolıp, ol aylanıstaǵı pul muǵdarı ózgeriwi menen tovar bahaları ózgeriwi ortasındaǵı baylanıslılıqtı, monetar siyasat teoriyası, yaǵnıy jámiyette bolǵan ekonomikalıq terbelisler pul massasınıń ózgeriwi sebepli bolıwı, puldıń ekonomikalıq nátiyjelilikke tásiri sıyaqlılardı jaqlap shıǵadı. Házirgi zaman monetarizmine bir gruppa ekonomistler qálemine tiyisli "Puldıń muǵdarlıq teoriyasına tiyisli izertlewler" (1956 jıl) dep atalǵan dóretpe menen tiykar salındı.
Onıń bas ideyası ekonomikalıq ósiwdi bazar mexanizmi támiyinleydi, bul mexanizmniń tiykarǵı quralı pul esaplanadı degen juwmaqtan ibarat. Monetarizm puldı alǵıslaytuǵın teoriya bolıp tabıladı. Monetaristler ekonomikalıq ósiwdiń eń zárúrli shárti inflyaciyanı jeńip alıw hám puldı salamatlandırıw, puldı xojalıq aylanısı quralına aylandırıw, dep qaraydı. Olardıń pikirine qaraǵanda, mámlekettiń ekonomikaǵa tartılıp ketiwi pul aylanısının tártipke salıw menen shekleniwi kerek.
Monetaristler aldınnan belgili bolǵan puldıń muǵdarlıq teoriyasına barıp tutasatuǵın "turaqlı pul" teoriyasın alǵa súredi. Olar pul hám ekonomikalıq aktivlik ortasında ajıralmas baylanıs bar ekenin belgilegen etip, ekonomikalıq krizislerdiń sebebin pul aylanısındaǵı buzılıwlardan izleydi. Puldıń jetispey qalıwı ekonomikalıq ósiwdi tómenletip, turaqlılıq jaǵdayın keltirip shıǵaradı, bul bolsa aldın kishirek kriziske, keyininen bolsa tereń ekonomikalıq kriziske alıp keledi. Sonlıqtan, ekonomikalıq cikl pul muǵdarına baylanıslı, bul, óz gezeginde, pul emitenti bolǵan Oraylıq bank iskerligine baylanıslı. Pul-kredit siyasatın ózgertirip krizisten shıǵıw hám ekonomikanı rawajlandırıw múmkin. Monetaristler ekonomikada bas másele islep shıǵarıw hám pul massasınıń teńligi bolıp, sol arqalı makroekonomikalıq teń salmaqlılıq payda etiwi múmkin dep esaplaydı.
M. Fridmen kassa qaldıg'i talabı milliy dáramat, depozit baha qaǵazlar, tovarlar bahasınıń ósiwi hám basqa faktorlarǵa baylanıslı ekenligin kórsetedi jáne onı tómendegi formula boyınsha ańlatadı.

Bul jerde:
Ms – joybarlastırılıp atırǵan kassa qaldıǵı,
f - Y, X lardıń ózgeriwsheń funkciyası,
Y - milliy dáramat,
X - joqarıda keltirilgen jámi faktorlar.
Tek monetarizm emes, bálki basqa teoriyalar da pul massası menen islep shıǵarıw ortasında baylanısıw bar ekenligin tán aladı. Parqı sonda, monetarizm bul baylanısıwdı bas másele dep qaraydı. Onıń wákilleri pul massasına tásir etiwshi ilajlar mámleket investiciyasınan ayrıqshalaw tezlik penen ekonomikalıq jaǵdayına tásir etedi, dep qaraydı.
Monetaristler ekonomikaǵa ámeliy tárepten jandasıp, pul massasın jılına ortasha 3% asırıwdı usınıs etedi.
Biraq monetaristler keyingi waqıtlarda ekonomikada júz bergen ózgerislerdi inabatqa alıp, pul massasın turaqlı túrde hám bir normada aparıwdı maqul dep bildi. Bul norma sonday, pul muǵdarınıń ósiwi miynet ońimdarlıǵınıń ósiw pátine salıstırǵanda 1-2% joqarı bolıwı kerek.
Bunıń bir normada ósip barıwı ekonomikanı turaqlılastırıwǵa hám dáwirli terbelislerdi sheklewge múmkinshilik beredi. Monetaristler usınıslarına qaray bir qatar mámleketlerde nızam jolı menen pul massası anıq belgilenedi yamasa joqarı, tómen shegarası kórsetiledi. Monetarizm ushın bas másele antiinflyaciyalıq siyasattı tiykarlaw bolıp tabıladı. Monetarizm usınısına tiykarlanǵan geypara mámleketlerde pul muǵdarı ústinen qattı qadaǵalaw ornatıw, inflyaciyanıń aldın alıw ekonomikalıq ósiwge unamlı tásir kórsetip atır.
Juwmaqlap aytqanda, joqarıda kórip ótilgen barlıq teoriyalıq aǵımlar ekonomikanı tártiplew zárúrliginen kelip shıǵadı. Tek Keynsshiler tiykarǵı itibardı mámlekettiń ekonomikanı tártiplew kúshine qaratǵan bolsa, monetaristler bolsa ekonomikanıń óz-ózin tártipleytuǵın kúshi bolǵan bazar quralları bolıp, mámleket bolsa olarǵa jol berip, ekonomikaǵa oǵada kem tartılıp ketiwi maqul deydi.
Qadaǵalaw sorawları:
1. Pul teoriyasınıń kelip shıǵıw sebepleri nelerden ibarat?
2. Metall teoriyanıń júzege keliwi hám olardıń wákilleri qanday ideyanı ilgeri súrgen?
3. Metall pul sisteması qanday kórinislerde júzege kelgen?
4. Puldıń nominallıq teoriyası jáne onıń ayriqsha qásiyetleri nelerden ibarat?
5. Puldıń nominallıq teoriyasınıń tiykarshıları kimler?
6. Puldıń muǵdarlıq teoriyası jáne onıń wákilleri.
7. Házirgi zaman pul teoriyalarınan qaysılardı bilesiz?
8. M. Fridman hám Keyns ideyaları tuwrısında nelerdi bilesiz?
9. Házirgi zaman monetarizmi haqqında nelerdi bilesiz?