5-tema. Talap ham usi’ni’s teoriyasi’. Bazar tensalmaqligi

5-tema. Talap ham usi’ni’s teoriyasi’.Bazar tensalmaqligi.

1.Talap tusinigi. Talap nizami.Talapqa tasir korsetiwshi faktorlar

Biz ku’ndelikli turmısta bir tovardın’ bazarı shaqqan bolıp tez satılıwın, basqa tovardın’ bolsa bazarı to’men bolıp, onın’ uzaq satılmay turıp qalıwın gu’zetemiz. Ne ushın bunday boladı? Bunın’ tiykarg`ı sebebi ol yaki bul tovarg`a talaptın’ tu’rlishe bolıwı, mine usı faktor bazarg`a ku’shli ta`sir etedi.
Bazarg`a qarıydarlar o’z talabı menen shıg`adı, bug`an juwap retinde satıwshılar tovarın usınıs etedi. Talap tutınıwshının’ mu’ta`jligin bildiredi, mu’ta`jlik bolmag`an jerde talap ta bolmaydı.
Bazarg`a ta`n bolg`an belgi ol jerde talaptın’ o’zgeriwshen’ bolıwı esaplanadı. Talaptın’ o’zgeriw da`rejesi og`an ta`sir etiwshi faktorlardın’ ku’shine baylanıslı boladı:
1. Tovarlardın’ bahası. Baha pa`seyse tovarg`a talap artadı, onı ko’birek satıp aladı. Kerisinshe, baha ko’terilse talap qısqarıp, tovar kemirek satıp alınadı.
2. Da`ramatlar mug`darı. Da`ramat satıp alıw qa`biletin belgileydi. Baha o’zgermegen jag`dayda da`ramat o’zgerse, sog`an muwapıq tovardı satıp alıw artadı yamasa qısqaradı.
3. Orınbasar tovarlar bahası. Bir tovar bahası joqarılasa og`an talap qısqarıp, onın’ ornın basıwshı basqa tovarg`a talap artadı.
4. Qarıydarlardın’ diydi. Qarıydarlar og`ada ko’pshilik bolg`anlıqtan olardın’ individual diydi bir-birinen keskin parqlanadı, sebebi ayırım tutınıwshı yamasa shan’araq ha`r qıylı tovarlardı abzal ko’redi ha`m diydine unag`anın tan’lap aladı.
5. Qarıydarlar sanı. Qarıydarlardın’ az yamasa ko’p bolıwı ha`m olardın’ satıp alıw qa`bileti talapqa ta`sir etpey qalmaydı. Qarıydarlar qanshelli ko’p bolsa, sonshelli talap artadı ha`m kerisinshe boladı.
6. Qarıydarlar o’zgerislerinin’ ku’tiliwi. Ma`lim waqıtta qarıydar talabı ol eki na`rseni ku’tiwine baylanıslı, birinshisi da`ramattın’ o’zgeriwi, ekinshisi bahanın’ o’zgeriwi.
Talap nızamı talaptın’ bahag`a baylanıslı halda o’zgeriwin bildiredi, biraq basqa faktorlardın’ talapqa ta`sirin tu’sindiredi.
Talap nızamı ekonomikalıq nızam bolıp, og`an muwapıq tovarlarg`a talap olardın’ bahasına keri qatnasta boladı.
Usı nızamg`a muwapıq baha artsa talap qısqaradı, baha pa`seyse talap artadı, biraq bunın’ ushın bahag`a ta`sir etiwshi basqa faktorlar o’zgermewi kerek. Eger da`ramat bahag`a salıstırg`anda ko’birek artsa, talap ta artadı. Bunda talap basqa faktorlar ta`sirinde bolmay, onın’ bahag`a ta`siri anıqlanadı.
2. Usinis tusinigi.Usinis nizami.Usinisqa tasir korsetiwshi faktorlar
Usınıs – bul anıq bir tovar yamasa tovarlardın’ ma`lim waqıtta ha`m ma`lim baha menen satıw ushın bazarg`a shıg`arılıwı.
Usınıs nızamı sonday nızam, og`an muwapıq tovarlar usınısı olardın’ bahasına salıstırg`anda tuwrı qatnasta boladı.
Usınıs elastikligin bahadan basqa faktorlar da ju’zege keltiredi, biraq bulardı usınıs nızamı tu’sindirmeydi. Bahadan basqa faktorlarg`a to’mendegiler kiredi:
1. Resurslar bahası. Bul baha artsa qa`rejet artadı, eger ol kemeyse qa`rejet pa`seyedi. Sog`an muwapıq o’ndiriwshinin’ alatug`ın paydası kemeyedi yamasa ko’beyedi. Payda kemeygende usınıs qısqaradı, ol ko’beygende bolsa usınıs artadı.
2. O’ndiris texnologiyası. Texnologiya qansha joqarı bolsa, qa`rejetler sonshelli kem boladı, sebebi olar u’nemlenedi. Payda alıwg`a umtılıw o’ndiriwshilerdi usınıstı ko’beytiwge umtıldıradı.
3. Finans quralları. Bulardın’ qatarına salıqlar ha`m subsidiyalar (finanslıq ja`rdemler) kiredi. Salıqlardın’ artıwı qa`rejetlerdi arttırıp, paydanı qısqartadı, demek usınıs ta qısqaradı.
4. Bazarg`a usınıs etiletug`ın basqa tovarlar bahası. Bazarg`a uqsas, orınbasar yamasa birin-biri tolıqtırıwshı tovarlar shıg`arıladı. Olardan birinin’ bahasının’ o’zgeriwi basqasının’ usınısın o’zgertip jiberedi, sebebi bul talapqa ta`sir etedi.
5. Bazar bahalarının’ o’zgeriw itimallıg`ı. Tovar usınısın o’ndiriwshiler bazar bahasın esapqa alıp qa`liplestiredi. Payda da, zıyan da bahag`a baylanıslı bolg`anlıqtan o’ndiriwshiler tovardı, bazarg`a birden shıg`arıwı yamasa qolaylı waqıttı ku’tip shıg`armay turıwı mu’mkin.
6. Resurslar ha`m o’ndiris quwatlıqlarının’ jeterli bolıwı yamasa bolmawı. Usınıstın’ artıwı ushın qosımsha o’ndiris imkaniyatları bolıwı za`ru’r. Eger bular bolmasa, baha artqan jag`dayda da usınıs ko’beymeydi.
3. Talap ham usinis mugdarlarinin ten keliwi.Bazar tensalmaqligi.


Bazar tensalmaqligi dep talap xam usinistin mugdari xam duzilisi jaginanda teen keliwine aytiladi.