5. Xulosa Matn funktsiyalari

 
Matn turlari 
Mazmuniga ko'ra o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lgan quyidagi matn 
turlari ajratiladi: matn-ta'rif, matn-hikoya, matn-fikrlash. Keling, har bir 
turni batafsil ko'rib chiqaylik. 
Ta'rif matni - hodisa, ob'ekt, hodisaning asosiy belgilarini sanab o'tish 
va ochish orqali tasviri. Shuni ta'kidlash kerakki, tavsif barcha 
xususiyatlarni tavsiflashning bir vaqtdaligi bilan tavsiflanadi. Masalan, 

---

shaxsni tavsiflashda bo'y, yurish, yuz konturi, soch rangi, ko'zlari, yoshi, 
tabassumi kabi xususiyatlarni ko'rsatamiz; xonani tavsiflashda biz 
kattaligi, ichki qismi, mebel xususiyatlari, derazalar soni va boshqalar 
kabi xususiyatlarni ko'rsatamiz; landshaftni tasvirlashda asosiy 
xususiyatlar daraxtlar, o'tlar, osmon, ko'l yoki ko'l va boshqalar bo'ladi.
Ta'rifning maqsadi o'quvchi ongida tasvirlangan ob'ektning eng to'liq 
tasvirini yaratishdir. Ta'rif nutqning barcha funksional uslublarida 
qo'llaniladi, yagona farq shundaki, ilmiy uslubda mavzuning tavsifi 
imkon qadar to'liq bo'lishi kerak, badiiy uslubda esa eng ko'zga ko'ringan 
detallarga urg'u beriladi. Bu turli xil til vositalarini tanlashni tushuntiradi. 
Agar badiiy uslubda asosan ot va sifatlar bo‘lsa, ilmiy uslubda fe’l, 
ergash gap, qiyoslash, ko‘chma ma’nodagi so‘zlar. 
Ta'rif matni ma'lum bir tuzilishga ega: mavzuning umumiy g'oyasi, 
uning asosiy xususiyatlarini ochib berish, muallifning bahosi. 
Rivoyat - bu ma'lum bir vaqt oralig'ida sodir bo'lgan ketma-ket, 
mantiqiy bog'langan voqealar haqidagi hikoya. Hikoya nutqning bir turi 
sifatida xotiralar, xatlar kabi janrlarda qo'llaniladi. Barcha hikoya 
matnlari uchun zaruriy shart to'rt komponentning mavjudligidir: syujet 
(voqealarning boshlanishi), harakatning rivojlanishi, avj nuqtasi 
(emosional jihatdan eng qizg'in moment) va tanqid (mantiqiy xulosa). 
Hikoyaning bir necha turlari mavjud: muallif (hikoya uchinchi shaxsda 
aytiladi) va birinchi shaxs bayoni, bunda bayon etuvchi “men” shaxs 
olmoshi bilan belgilanadi. 
Matnga ekspressivlik berish uchun ko'pincha mukammal va 
nomukammal shakllarning o'tgan zamondagi fe'llari qo'llaniladi, bu 
uning davomiyligini bildiruvchi harakatlardan birini ajratib ko'rsatishga 
imkon beradi; o'quvchi yoki tinglovchining ko'zi oldida sodir bo'layotgan 
harakatlarni taqdim etishga imkon beruvchi hozirgi zamon fe'llari; 
(qanday sakrash) kabi zarrachali kelasi zamon shakllari, shuningdek, 
qarsak chalish, sakrash kabi shakllar u yoki bu ish-harakatning tezligini, 
hayratini bildirishga yordam beradi. 

---