50 Da`vo muddatining o`tishining to`xtatilishi, uzilishi va da`vo muddatining tiklanishi

q o id a la r F H D Y O d a qayd etilgan n ik o h d a tu ru v c h i shaxslarga n isb atan
ta d b iq q ilin ad i. F H D Y O d a r o ‘y x atd an o ‘tm a y b irg a tu ru v c h ila rg a
O ila k o d ek sid a b ay o n q ilin g an y uqoridagi q o id a la r ta d b iq etilm ay d i.
U la r o ‘rtasidagi u m u m iy m u n o sab atg a F u q a ro lik k o d ek sin in g u m u m iy
m u lk h u q u q i to ‘g ‘risidagi n o rm alari q o ‘llan ilad i.
2) Dehqon va fermer xo’jaligining mulk huquqi.
Har bir tadbirkor, dehqon, fermer o‘zining buzilgan huquqlarini
tiklash, yetkazilgan moddiy va ma’naviy zarami undirish haqida
mansabdor shaxslarning noqonuniy qarorlari va xatti-harakatlari ustidan
sudga da’vo arizasi bilan murojaat qilishga haqli. Tahlil natijalariga
ko‘ra, dehqon va fermerlar huquqiy saviyasining yetarli emasligi,
joylarda huquqiy xizmatning yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi, ta’minotchi,
xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlarning monopolistik mavqega ega
ekanligi, dehqon va fermerlarning ular bilan munosabatlarini
buzmaslikka intilishlari, shartnomalarning sifatsiz tuzilayotganligi,
dehqon va fermer xo‘jaliklari uyushmalarining o‘z vazifalarini lozim
darajada bajarmayotganligi dehqon va fermerlarning huquq va
manfaatlarini himoya qilishning samaradorligini oshirishni talab
etmoqda. Shirkat, dehqon va fermer xo‘jaliklari ishtirokidagi xo‘jalik
nizolariga oid ishlarni ko‘rishda xo‘jalik sudlari va prosessual qonun
talablariga rioya qilishdan tashqari dehqon va fermerlarining buzilgan
huquqlarini himoya qilishning barcha huquqiy choralarini krish
maqsadga muvofiqdir.
64) Yer uchastkasiga doimiy egalik qilish va undan foydalanish huquqi.
Meros qilib qoldiriladigan yer uchastkasiga egalik qilish huquqi
bu ashyoviy huquqning bir turi bo‘lib, fuqaroning belgilangan o‘lchamdagi va qonunda nazarda tutilgan hollarda ehtiyojlarni qondirish maqsadida yer uchastkasiga nisbatan bevosita egalik qilish huquqidir.
Bunday ashyoviy huquq turi fuqarolarga ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondirish uchun (dehqon xo‘jaligi, bog‘dorchilik, chorvachilik, milliy xalq hunarmandchiligi), shaxsiy ehtiyojlarni qondirish uchun (turar joy, dala hovli qurish va ta’mirlash uchun), noxo‘jalik faoliyat yuritish uchun berilishi va turar joyni meros sifatida qabul qilish bilan vujudga keladi. Meros qilib qoldiriladigan yer uchastkasiga umrbod egalik qilish huquqining obyekti beriJadigan maqsadlardan kelib chiqib, o‘lchami qonun bilan tartibga solinadigan yer uchastkasi hisoblanadi. Meros qilib qoldiriladigan yer uchastkasiga umrbod egalik qilish huquqining subyekti — jismoniy shaxslardir. Shuni aytish kerakki, dehqon xo‘jaligiga meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilishga berilgan tomorqa, yer uchastkalari xususiylashtirilishi va oldi-sotdi,garov, hadya, ayirboshlash obyekti bo‘lishi mumkin emas. Ammo bu huquq kredit olish uchun garovga qo‘yilishi mumkin.
65) Servitut huquqi.
Servitut huquqi
Servitut haqida so‘z yuritganda, uning dastlabki vujudga kelishi Rim huquqi bilan bog‘liq hodisa ekanligini ta’kidlash lozim. MaMumki, Rim jamiyatida xo‘jalik hayotining keskin rivojlanib borishi, ijtimoiy va xo‘jalik munosabatlarining murakkablashishi va huquqiy madaniyatning oshib borishi Rim fuqarolik huquqining barcha institutlarini yanada rivojlanishiga va takomillashishiga olib keldi. Shu sababli Rim huquqida mulk huquqi bilan bir qatorda subyektlari ashyo bilan to‘g‘ridan1 Qarang: 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1998-yil, 5-6-son, 82-modda.to‘g‘ri munosabatda boMadigan va ayrim holatlarda boshqa uchinchi shaxslarni inkor etish imkoniyatiga ega maxsus ashyoviy huquqlar ham tan olingan va amalda bo‘lgan.Mulk huquqidan farqli o‘laroq maxsus ashyoviy huquqlarning predmeti mulk yoki ashyo emas, uning alohida vazifasi o‘zganing mulkidan cheklangan tarzda bevosita va to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanish hisoblanadi. Bu vazifadan hatto mulkdorning o‘zi ham (servitut huquqining obyekti sifatida) foydalana olmasligi yoki, aksincha, o‘zida mulkdor vakolatlaridan birining predmetini ifodalashi mumkin bo‘lgan. Bunday holatda mulkdor mulk huquqini cheklayotgan maxsus ashyoviy huquq tugatilib mulk huquqi to‘la shaklda tiklanmaguncha o‘z huquqlarida cheklanib qolaveradi.Ashyoviy huquqni mulk huquqi bilan solishtirish sivilistkada maxsus ashyoviy huquqlarni cheklangan yoki qisman cheklangan ashyoviy huquq sifatida talqin qilinishining tarqalishiga o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Ularning o‘ziga xos xusuiyati shundaki, mazkur cheklangan ashyoviy huquq mulkiy huquq bilan raqobatlasha olmaydi. Lekin shu bilan birgalikda boshqa shaxsning aynan shu mulkka yoki ashyoga egalik huquqi borligini nazarda tutadi.Servitut huquqiga bo‘lgan ehtiyojning zarurligi asosan xususiy mulk huquqining vujudga kelishi bilan ifodalanadi. Yanada aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, ayrim yer maydonlari har doim ham undan foydalanishdagi zarur xususiyatlarga ega bo‘lavermaydi. Masalan, muayyan yer maydonida suv bo‘lmaganligi sababli qo‘shni yerdan ariq kovlab suv o‘tkazishga ehtiyoj tug‘iladi. Shuning uchun ham shu yer xo‘jalikda iqtisodiy samaradorligini oshirish maqsadida qo‘shni yer maydonidan qisman foydalanish huquqiga ega bo‘lishga erishish kabi muammolari paydo bo‘la boshlagan. Bunday muammolar yerjamoa mulki hisoblangan davrda osongina hal qilingan1.Ammo xususiy yer mulkchiligi vujudga kelishi bilan yerning mulkdori qo‘shni yerning egasiga yordam ko‘rsatish majburiyatidan ozod bo‘ladi. Shu tariqa o‘zganing yer mulkidan servitut asosida foydalanish huquqini o‘rnatishga zarurat paydo bo‘la boshlagan. Servitutning mazmuni birovning mulkidan ma’lum maqsadlarda foydalanish huquqi yoki o‘z mulkidan boshqalarning cheklangan tarzda foydalanishga imkon berishdan iborat.
Bir qator mutaxassislar masalan, Z.I. Puxan va М.Р. Akimovskayalar cheklangan ashyoviy huquqlarni nazariy jihatdan mulkiy
xususiyatlariga ko‘ra uch guruhga ajratishadi:
• servitutlar;
• uzoq muddatli yer ijarasi shartnomasi;
• garov shartnomasi.Е.А. Suxanov esa, cheklangan ashyoviy huquqlarni umumiy vazifalariga ko‘ra quyidagicha tasniflashni taklif qiladi, mulkdorning mulkini boshqarish sifatida yuridik shaxslarning ashyoviy huquqlari, servitutga xos huquq (iste’mol maqsadlariga ko‘ra, mulkdan cheklangan tarzda foydalanish qanday bo‘lsa, xo‘jalik maqsadlariga ko‘ra ham xuddi shunday) va yer mulkidan foydalanishga taalluqli bo‘lgan ashyoviy huquqlar. Binobarin, ashyoviy huquqlarni ularga to‘liq egalik qilishga ko‘ra tasniflash, ya’ni vakolatli shaxsga mulkdan foydalanishga ruxsat berilgan maksimal darajada ashyoviy huquqga egalik qilish va keyinchalik uning cheklanishiga qarab tasniflashga muvoflq.Uzoq muddatli yer ijarasi shartnomasi ikki turga emfitevzis (yunoncha «emphiteuzis»- «o‘rnatmoq» degan ma’noni anglatadi) va superfisiyga ajratiladi. Bu ikkala huquq uzoq muddatli yer ijarasi shartnomasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Mazkur huquqlarning servitut bilan o‘xshash tomonlari shundaki, emfitevzis ham, superfisiy ham o‘zganing mulkidan cheklangan tarzda foydalanish huquqi hisoblanadi. Ularning servitutdan ajralib turadigan xususiyatlari esa har ikkalasidagi huquqiy vakolatlar hajmining kengligi va muddati bilan belgilanadi. Yerga nisbatan shu ikkala huquqlarning birining o‘rnatilishi aynan shu yerga o‘rnatilgan mulk huquqining nomigagina saqlanib qolishini anglatadi Emfitevzis nihoyatda keng hajmga ega bo‘lgan huquq boMib, ijaraga beruvchi o‘z mulkini boshqarish huquqida jiddiy darajada cheklanadigan alohida umrbod ijaraviy ashyo huquqi hisoblanadi. Emfitevzis nizoli vaziyatlarda vindikadion da'vo usuli va pretor interdiktlari bilan himoya qilingan. Ijaraga olingan yerga jiddiy darajada zarar yetkazilishi, uch yil davomida ijara haqi to‘lanmasligi va emfltevzis barham topgandan keyingina u yerga nisbatan mulk huquqi to‘liq qayta tiklangan.Servitut va uzufrukt o‘rtasidagi farq haqida fransuz sivilist olimi Morander shunday yozadi: «Uzufmkt muayyan shaxs foydasiga xizmat qilib, shu asosda aynan shu shaxsni ko‘char va ko‘chmas mulkdan foydalanish va mulklardan hosil undirish vakolatini beradigan ashyoviy huquqdir. Servitut esa, muddati cheklangan ko‘chmas mulkdan foydalanish sharoitiga ko‘ra turli mazmunga ega bo‘lgan shunga o‘xshash boshqa mulkdan foydalanadigan va uning manfaatini ko‘zlab o‘rnatiladigan ashyoviy huquqlar hisoblanadi»1.Ko‘chmas mulk egasi qo‘shni yer uchastkasining egasidan, zarur hollarda esa boshqa yer uchastkasining egasidan ham o‘zganing yer uchastkasidan cheklangan tarzda foydalanish (servitut) huquqini berishni talab qilishga haqli.0‘zganing yer uchastkasidan piyoda va transportda o‘ta olishni ta’minlash, elektr uzatkich, aloqa va quvur liniyalarini o‘tkazish, ulardan foydalanish, suv bilan ta’minlash uchun, shuningdek, ko‘chmas mulk egasining ehtiyojlarini servitut belgilanmay turib ta’minlashi mumkin boimagan boshqa ehtiyojlarini qondirish uchun servitut belgilanishi mumkin. Yer uchastkasida servitut belgilanishi yer uchastkasi egasining ushbu uchastkaga egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqlaridan mahrum etmaydi.Servitut belgilanishini talab qilayotgan shaxs bilan o‘zga yer uchastkasining egasi o‘rtasidagi bitimga ko‘ra, servitut belgilanadi va u ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquqlarni ro‘yxatdan o‘tkazish uchun belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tkazilishi lozim. Servitutni belgilash xususida kelisha olinmasa, bahs servitutni talab qilayotgan shaxsning da’vosi bo‘yicha sud tomonidan hal qilinadi. Fuqarolarning servitut huquqlari tijorat maqsadlaridan holi boiganligi uchun keng mulkiy huquqlarni talab qilmaydi.Shuningdek, garov ham ashyoviy huquq turi hisoblanadi. Uning narsasi har qanday mol-mulk, shuningdek, ashyolar va mulkiy huquqlar boiishi mumkin. Muomaladan chiqarilgan mol-mulk, kreditorning shaxsi bilan uzviy bogiiq boigan talabnomalar, xususan. hayoti va sogiigiga yetkazilgan zararni qoplash to‘g‘risidagi talablar, alimentlar to‘g‘risidagi talablar hamda boshqa shaxsga berilishi qonun bilan man etilgan boshqa talablar bundan mustasnodir. Garov turlariga ipoteka, ya’ni ko‘chmas mulkni garovga qo‘yish hamda zakalat kiradi
66) Mulk huquqini himoya qilish tushunchasi va usullari.
F u q aro lik h u q u q i y o ‘li b ilan m u lk h u q u q in i
h im o y a qilish n in g asosiy usullari:
— b irin ch id an , m u lk n i birovning q o n u n siz eg allash id an talab qilib
olish (v in d ik atsio n d a ’volar);
— ik k in c h id a n , m u lk d a n fo y d a la n ish d a m u lk egasig a q ilin g a n
to ‘sq in lik larn i b a rta ra f etish (n eg ato r d a ’volar);
— uch in ch id an , m u lk h u q u q in i buzish g a q aratilg an g ‘a y riq o n u n iy
b itim la r (sh a rtn o m a la r) ni haqiqiy em as d eb to p ish to ‘g ‘risida q a ro rla r
ch iq arish b ilan q o ‘riqlash;
— t o ‘rtin ch id an , asossiz olingan m u lk n i q ay tarish y o ‘li b ilan q o ‘-
riqlash.
-Mulkni birovning qonunsiz egallashidan talab qilib olish (vindikatsion da’volar)
-mulkdan foydalanishda mulk egasiga qilingan to’siqlarni bartaraf etish(negator)
-Mulk huquqini buzishga qaratilgan g’ayriqonuniy bitim(shartnoma)ni haqiqiy emas deb