6- lekciya. Suw hawizleri gidrologik rejimi Reje

6- lekciya. Suw hawizleri gidrologik rejimi
Reje:

1. 
   Suwda erigen tiykarǵı gazlar
   
2. 
   Suwdaǵı gazlardı qabıllaw, bólistiriw hám tutınıwdıń sırtqı faktorları ıqlımiy ayrıqshalıqlar menen baylanıslı
   

Kóldiń gaz rejimi tiykarǵı gazlardıń suw ortalıǵına kirip barıw nizamlıqların ańlatadı. Atmosferadan suwǵa kislorod, karbonat angidrid jetkizip beriw, suw háwizindegi tiri organizmlerdiń rawajlanıwı, háwizdiń morfometrik qásiyetleri hám suw háwizlerinen kelip shıǵıs suw aǵıslarınıń tásiri kóldiń gaz rejiminiń tiykarǵı faktorı bolıp tabıladı. Kislorod háreketi iymek sızig'i temperatura kerisine uqsaydı hám aylanıw hám turaqlılıq dáwirlerine tuwrı keledi. Jazda epilimnion atmosferadan alınıwı sebepli de, suw ósimliginiń fotosintez aktivligi sebepli de kislorodqa eń bay esaplanadı. Iyul - avgust aylarında sayız kóllerde suwdiń gúllewi hám kisloroddıń artıqsha tóyinganligi (120 -130%) tez-tez gúzetiledi, tábiyiy sharayatta tereń hám suwıq suw háwizlerinde bolsa gúllew baqlanbaydı. Metallimnionda temperaturanıń keskin tómenlewi hám planktonik organizmlerdiń ǵalabalıq nabit bolıwı sebepli kislorod muǵdarı sezilerli dárejede pasayadi. Qatlamlı kólnidin' gipolimniyasida jazda kislorod jetispewshiligi júzege keledi hám tómengi bóleginde kislorod muǵdarı kóbinese nolge túsedi.

Suwdaǵı gazlardı qabıllaw, bólistiriw hám tutınıwdıń sırtqı faktorları ıqlımiy ayrıqshalıqlar menen baylanıslı: jıl waqıtı, hawa temperaturası hám basımı, samaldıń kúshi hám baǵdarı, muz qatlamı bar ekenligi hám basqalar. Gaz rejimin basqarıwshı ishki faktorlarǵa suwda jasawshı organizmlerdiń turmıslıq iskerligi, júze bolıp atırǵan processlerdiń intensivligi kiredi. shógindi qatlamında kól háwiziniń morfometrik qásiyetleri. Adamlardıń ekonomikalıq iskerligi tásirinde kóldiń gaz rejimi kóbinese sezilerli dárejede ózgeredi. Bul tásir kóllerdiń ıssılıq pataslanıwına salıstırǵanda eń qarsı túrde bilinedi.
Suwda erigen tiykarǵı gazlar kislorod, karbonat angidrid, azot; kemrek ammiak, vodorod sulfidi hám metan.
Hár bir temperatura, shorlanıw hám basım bul sharayatta suwda eriytuǵın belgili muǵdardaǵı kislorodqa tuwrı keledi. Bul muǵdar 100% toyınǵanlıq retinde qabıl etiledi. Rezervuardı toyınǵanlıq shegarasına shekem kislorod menen bayıtıw onı atmosferadan eritiw arqalı ámelge asıriladı. Kirisiwdiń ekinshi deregi - bul jasıl ósimliklerdiń fotosintezi. Suwdaǵı kislorod tutınıwı haywan organizmlerin dem alıw processinde, oksidleniw processinde, suwda hám túpkilikli shógindilerde organikalıq zatlardıń bólekleniwinde júz boladı.
Kislorod muǵdarı tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı analiz qılıw tiykarında (jazǵı dáwirde sirt qatlamlarında 1000 dan artıq kólde toyınǵanlıq procentinde) kóllerdin' bes toparı anıqlandi (Kitaev, 2007):
1. Kislorod muǵdarı júdá joqarı bolǵan kól - 115% ten joqarı toyınǵanlıq.
2. Kislorod muǵdarı joqarı bolǵan kól - 110 -115%.
3. Ortasha kislorod muǵdarı 100-115% bolǵan kól.
4. Kislorod muǵdarı kem bolǵan kól - 70-85%.
5. Kislorod muǵdarı júdá tómen bolǵan kól - 70% ten kem toyınǵanlıq.
Erkin karbonat angidrid CO2 dıń joǵalıp ketiwi yamasa kóbeyiwi atmosfera menen almasıw nátiyjesinde de júz boladı. Uglerod kislotası suwǵa organizmlerdiń nápes alıwı hám organikalıq zatlardıń oksidleniw processinde ajralıp shıǵadı. Karbonat angidriddiń jutiliwi fotosintez menen keshedi.
Jazda suwdiń sirt qatlamlarında CO₂ muǵdarı tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar tiykarında hár qıylı tábiy zonalarda kóllerdiń bes klassi anıqlandi ( Kitaev, 2007):
1. CO₂ muǵdarı júdá joqarı - 12 mg / l den artıq.
2. SO₂ dıń joqarı muǵdarı - 6 -12 mg / l.
3. Ortasha SO₂ - 3-6 mg / l.
4. CO₂ dıń tómen muǵdarı - 1, 5-3, 0 mg / l.
5. CO₂ muǵdarı júdá tómen - 1, 5 mg / l den kem.
Vodorod sulfidi N2 S belok zatlarınıń bólekleniwi hám sulfat birikpeleri – sulfatlariniń azayıwı processinde payda boladı. Eki process da kisloroddıń tolıq joq ekenliginde hám arnawlı mikroorganizmlar qatnasıwında júz boladı.
Azotqa kelsek, ol suwǵa atmosferadan kiredi hám derlik bioximiyalıq processlerde qatnasmastán erkin jaǵdayda boladı. Birpara azot birikpeleriniń denitrifikatsiyasi (bólekleniwi) waqtında suw háwiziniń ózinde az muǵdardaǵı erkin azot payda boladı.