6- mavzu. Iste’molchi tanlovi nazariyasi reja: Iste’molchi tanlovi, naflik funksiyasi. Befarklik egri chizigi

6- MAVZU. ISTE’MOLChI TANLOVI NAZARIYaSI
Reja:
1. Iste’molchi tanlovi, naflik funksiyasi.
2. Befarklik egri chizigi.
3.Chekli almashtirish normasi. Budjet chizigi.
1. Iste’molchi tanlovi. Bozor talabining shakllanishi asosida shaxsiy (individgal) talab yotadi, ya’ni aloxida iste’molchining talabi, xar bir shaxs uzining fiziologik extiyojlarini kondirish uchun kandaydir maxsulotdan, kanchadir sotib olishi kerak, sotib olish uchun ma’lum mikdorda mablagi bulishi kerak. Iste’molchining mablagi chegaralangan. Iste’molchi xar doim tanlov oldida turadi: kaysi maxsulotdan kancha olishi kerak. Iste’molchining karor kabul kilishi, mavjud imkoniyat doirasida maksimal darajada uz extiyojini kondirishga, turmush farovonligining darajasini oshirishga xarakat kiladi. Ushbu, extiyojni kondirish darajasi yoki turmush farovonligi darajasi naflik (poleznost) deyiladi.
Ne’matning nafligi - ne’matning inson extiyojini kondira olish xususiyatidir. Iste’mol nazariyasida ne’mat - bu iste’molchining extiyojini kondira oladigan xar kanday iste’mol ob’ektidir.
Kup xollarda ne’matlar yakka tartibda emas, balki majmua tartibda yoki «korzina» bilan iste’mol kilinadi.
Iste’mol nazariyasida iste’molchilar ma’lum didga, xoxishga ega va ular bu xoxish va didlarini kanoatlantirishda budjetlari (daromadlari) bilan chegaralangan. Bunday xolatda ular ne’matlar majmualaridan, maksimal naf keltiradigan majmuani tanlashga xarakat kiladi.
Iste’mol nazariyasida iste’molchining daromadi chegaralangan; iste’molchilar tomonidan sotib olinadigan ne’mat narxi uning mikdoridan boglik emas; iste’molchilar nafligini tulik biladi, iste’molchi maksimal naf beruvchi ne’matlar majmuasini tanlaydi, deb faraz kilinadi.
Iste’mol nazariyasi kuyidagi postulatlarga asoslanadi:
1. Iste’molchilar barcha ne’matlarni klassifikatsiya kiladi va bir-biri bilan solishtira oladi. Boshkacha aytganda, iste’molchi ikkita va ne’matlar majmualaridan majmuani ga nisbatan kuprok xoxlashi yoki majmuani ga nisbatan kuprok xoxlashi yoki ikkalasini xam naflik darajasi bir xil deb, karashi mumkin: agar majmua majmuaga nisbatan naflirok bulsa, . majmua ga nisbatan naflirok bulsa, . Ikkalasi xam bir xil darajadagi nafga ega bulsa .
Shuni ta’kidlash kerakki, bu tanlash majmualar kiymatiga boglik emas. Iste’molchi apelsinni limonga nisbatan kuprok xoxlashi mumkin, lekin limon arzonrok bulgani uchun, iste’molchi limonni sotib oladi.
2. Iste’molchi xoxishi tranzitivdir. Agar iste’molchi majmuani ga nisbatan kuprok xoxlasa va majmuani majmuadan kura kuprok xoxlasa, unda u majmuani majmuaga nisbatan kuprok xoxlagan buladi, ya’ni:

3. Tuyinmaslik. Iste’molchi xar doim xar bir ne’matning kamrok kismidan kura, kuprok kismini olishni xoxlaydi (bu shart xayotda xar doim xam bajarilavermaydi).
Naflik funksiyasi. Avstriya iktisodchilar maktabi namoyondalari K.Menuer, Ye.Bem-Baverk, F.Vizerlar birinchilar katorida talab bilan narx, tovar zaxirasi va uning mikdori urtasidagi bogliklikni urnatishga uringanlar. Ular asoslashicha, chegaralangan resurslar sharoitida, ularning xajmi narxga ta’sir kiluvchi muxim omillardan biri xisoblanadi. Ular ketma-ket iste’mol kilinadigan, biror-bir ne’matning nafi kamayish xususiyatiga ega ekanligi tugrisidagi konuniyatni aniklashdi. Masalan, chankagan inson bir stakan mineral suvni zur xoxish bilan ichadi, ikkinchi stakan suv unga birinchi stakan suvday naf bermaydi, uchinchisi - ikkinchisiga nisbatan kamrok naf beradi va xokazo. Bu oxirgi stakan suv beradigan naf nolga teng buluuncha davom etadi. Bu yerda umumiy (yigindi) naf oshib boradi, lekin xar bir keyingi stakan suvdan oladigan naf kamayib boradi, natijada umumiy naflikning kamayishi kuzatiladi.
Iste’molchi xarakatini anikrok taxlil kilish uchun naflik funksiyasidan foydalanamiz. Naflik funksiyasi - iste’molchining iste’mol kiladigan ne’matlar xajmi bilan, u ushbu ne’matlarni iste’mol kilish natijasida oladigan naflik darajasini ifodalaydi.
Bizda kancha kup ne’mat bulsa, kushimcha bir birlik ne’mat kimmati, biz uchun shuncha past buladi. Demak, ne’matning narxi, uning umumiy nafligiga emas, balki chekli nafliligi bilan belgilanadi. Demak, naflik funksiyasi, naflik darajasini iste’mol kilingan ne’matlar xajmiga boglikligini ifodalaydi:
,
bu yerda - naflik darajasi;
- 1, 2, ..., n - ne’matlar xajmi.
Naflik funksiyasi orkali nafakat umumiy naflikni ifodalash mumkin, balki ketma-ket ne’matdan kushimcha bir birlik iste’mol kilish natijasida oladigan kushimcha usgan naf mikdorini ifodalovchi, chekli nafni xam aniklash mumkin.
Chekli naflik - bu naflik funksiyasidan biror bir ne’mat uzgaruvchisi buyicha olingan xususiy xosiladir.
,
bu yerda - -ne’mat mikdori;
- -ne’mat buyicha chekli naflik.
Chekli naflik - bu biror ne’matdan kushimcha bir birlik iste’mol kilish natijasida (boshka ne’matlar iste’moli uzgarmaganda) iste’molchi tomonidan olinadigan kushimcha naf.
Odatda, biror-bir ne’matni iste’mol kilish oshganda (boshka ne’matlar iste’moli xajmi uzgarmaganda), umumiy naflik usadi. Demak chekli naflik musbat.
.
Lekin, shu bilan birga, biror-bir ne’matdan xar bir birlik kushimcha iste’mol (boshka ne’matlar iste’molga xajmi uzgarmaganda) oldingisiga nisbatan kamrok naf beradi va ne’matning bu xususiyatiga chekli naflikning kamayish konuni deyiladi.
Matematik tilda bu naflik funksiyasining ikkinchi tartibli xosilasi noldan kichik degani:
.
Talabni aniklashning asosida chekli nafligining kamayish konuni yotadi. Ma’lumki, iste’molchi uchun ne’matning chekli nafligi kamayib boradi va ishlab chikaruvchilar kushimcha birlik maxsulot sotishlari uchun ne’mat narxini pasaytirishlari kerak buladi.
Umumiy naflik bilan chekli naflikning uzgarishi kuyidagi rasmda keltirilgan (1-rasm).
1-rasmdan kurinib turibdiki, ne’mat mikdori ning oshishiga, umumiy naflik ning oshishi tugri keladi (a-rasm). Ne’mat mikdori oshganda umumiy naf oshgani bilan, chekli naf ( - xar bir kushimcha birlik ne’matning nafi) kamayib boradi (b-rasm). Maksimal naflik nuktada erishilganda, bu nuktada chekli naflik ( ) nolga teng buladi.
Iste’molchining enu yaxshi iste’mol ne’matlar majmgini tanlashini, ne’matlar turi ikkita bulgan xol uchun karaymiz. Umuman olganda bu taxlilni keskin darajada cheklamaydi. Xakikatdan xam iste’molchi tanlovini berilgan ne’mat bilan boshka kolgan barcha ne’matlar urtasida karasak xam buladi. Ikkita ne’mat uchun naflik funksiyasi kuyidagi kurinishga ega (2-rasm).

1-rasm. Umumiy naflik va chekli naflikning uzgarishi.

Rasmda keltirilgan naflik funksiyasi ning grafigida funksiyaning va kiymatlariga tugri keluvchi chiziklar keltirilgan. Masalan, chizigi naflik funksiyasining kiymatiga mos keladi va shu chizikning xar bir nuktasiga mos keluvchi va ne’matlar mikdori kombinatsiyalari bir xil darajadagi naflik ni ta’minlaydi.

2-rasm. Ikki uzgaruvchili naflik funksiyasi grafigi.

Grafikdagi chizikning tekislikdagi proeksiyasi egri chizik naflik funksiyasining kiymatiga tugri keluvchi befark egri chizigi deyiladi. Naflik funksiyasining va kiymatlariga mos keluvchi befark chiziklar kuyidagi kurinishga ega.

3-rasm. Befarklik egri chiziklari.