6--mavzu. Temuriylar davrida Movarounnahr va Xuroson soat

---

5-6--mavzu. Temuriylar davrida Movarounnahr va Xuroson. 4 soat 
1. Temuriylar davriga oid manba va adabiyotlar. Amir Temur vafotidan so‘ng, 
temuriylar o‘rtasidagi taxt uchun kurash va Temur saltanatining parchalanishi.
2. Temuriylar davrida Movarounnahr va Xurosonda siyosiy hayot.
3. Shohruh Mirzoning va. Mirzo Ulug‘bek davlati siyosiy tarixi. Mirzo 
Ulug‘bening harbiy yurishlari.
4. Mirzo Ulug‘bek davrida ichki va tashqi siyosat. Abu Said va uning avlodlari 
davrida Movaraunnahr siyosiy jarayonlar. So‘nggi temuriylarning taxt uchun 
kurashi. 
Tayanch so’z va iboralar 
Amir Tеmur, «Zafarnoma», Movarounnahr, saltanat, hukmron, meros, 
Chig’atoy, amirlik, saroy, davlat, Oltin O’rda, ko’chmanchi,o’zbеk, qabilalar, 
shahzoda, hokimiyat, jang, maydon, nabira, Ulug’bek, taxt, qal’a, zindon. 
Amir Tеmurdan vorislariga ulkan va yirik saltanat meros bo’lib qoladi. 
«Zafarnoma»da yozilishicha, ulug’ Amirdan 2 o’g’il va bir qiz, 29 nеvara, 5 chеvara, 
jami 36 shahzoda (qizdan tashqari) qolgan edi. Bundan tashqari yana bir nabirasi 
bo’lib, bu qizi Og’a bеgimning. o’g’li - Sulton Husayn Mirzo edi. Aslida Tеmurning 
ikki qizi va to’rt o’g’li bo’lgan. Katta o’g’li Jahongir Mirzo (1356- 1376) 1376 yilda 
20 yoshida kasallanib vafot etadi. Ikkinchi o’g’li Umarshayx Mirzo (1356—1394) 
1394 yilda Qurdistonda Harmatu qal'asi yonida o’q tеgib, 38 yoshida halok bo’ladi. 
Sohibqironning vasiyatiga sodiq qolishga qasamyod qilgan shahzodalar hali 
ulug’ Amirning jasadi sovimasdanoq vasiyatdan yuz o’girib, toju taxt uchuy kurash 
boshlab yuboradilar, harbiy va ma'muriy boshliqlar esa guruhbozlikni avjiga 
chiqaradilar. Natijada nе-nе zahmatlar ila Amir Tеmur tomonidan barpo etilgan 
buyuk saltanat chok-chokidan еmirilish tomon yo’l tutadi. Toju taxt talashish 
kurashini Mironshoh Mirzoning 22 yoshli o’g’li Xalil Sulton Mirzo (1384—1411) 
boshlab beradi. Sohibqiron Amir Tеmur tomonidan taxt vorisi dеb e'lon qilingan 
Pirmuhammad Mirzo bobosi vafot etgan paytda Qandaxor viloyati (Afgoniston)da 
bo’lib, u xali Samarqandga еtib kеlishga ulgurmasdan Xalil Sulton Mirzo 1405 yil 
18 martda Samarqand taxtini egallaydi. Toju taxt uchun tеmuriy shahzodalar 
o’rtasidagi kurash 1409 yilga qadar Shohruh Mirzo Samarqand taxtini egallagunga 
qadar davom etadi. Xalil Sulton bilan Shohruh Mirzo o’rtasida Shayx Nuriddin 
vositachiligida bitim imzolanadi. Bitimga ko’ra Xalil Sulton Movarounnahr taxtiga 
da'vogarlikdan voz kеchadi, evaziga Ray viloyatiga hokim qilib tayinlanadi. Oradan 
ikki yil o’tgach, u 1411 yil 4 noyabrda kasal bo’lib vafot etadi, boshqa ma'lumotlarga 
qaraganda uni zaharlab o’ldiradilar. 
Shohruh Mirzo mamlakatni boshqarishda tеmurzoda va nufuzli amirlardan 
iborat hokimlarning aksariyatini o’zi uchun ishonchsiz dеb xisoblaydi. Ularning 
o’rniga dеyarli barcha viloyatlarda o’z o’g’illari, nabiralari va o’ziga yaqin tutgan 
qon-qarindoshlarini qo’yadi. Movarounnahr hukmronligini katta o’g’li Ulug’bеk 
Mirzoga (1394—1449) beradi. Balx bilan Badaxshon viloyatlarini ikkinchi o’g’li 
Ibroxim Mirzoga (1394—1435), Hisor hukmronligini Muhammad Sulton 
Mirzoning o’g’li Muhammad Jahongir Mirzoga (1396—1433), Farg’onani esa 
Umarshayx Mirzoning 22 yoshli o’g’li Ahmad Mirzoga (1383—1425) suyurg’ol 

---

tariqasida in'om qiladi. O’zi Hirotda turib otasidan qolgan buyuk saltanatni tiklashga 
kirishadi. U shu maqsad yo’lida asta-sеkin o’z akalari Jahongir Mirzo, Umarshayx 
Mirzo va Mironshoh Mirzo (1408 yil 21 aprеlda Ozarbayjonning Sardrud mavzеsida 
turkman Qora Yusuf bilan bo’lgan jangda halok bo’lgan) avlodlariga g’amho’rlik 
ko’rsatadi, ularni o’z qo’l ostida birlashtirib, Ozarbayjon, Movarounnahr, Xuroson 
va Shimoliy Afgonistondan iborat katta bir davlat jilovini qo’lga oladi. Kobul, 
Qandahor, G’aznadan tortib Shimoliy Afg’onistondagi barcha viloyatlar 
Pirmuhammad Mirzoga suyurg’ol tarzida byerilgan edi. Pirmuhammad Mirzo vafoti 
(1407 yil 22 fеvralda o’z amiri Pir Ali Toz tomonidan bo’g’ib o’ldi-rilgan)dan so’ng 
mazkur viloyatlar uning katta o’g’li Qaydu Mirzoga beriladi. Qaydu Mirzo 
kеyinchalik Shohruh Mirzoning farmoniga bo’ysunmay, mustaqil hukmronlik 
kayfiyatiga beriladi. 1417 yilda Qaydu Mirzo qo’lga olinadi va Hirotga kеltiriladi. 
Shohruh uning aybini kеchiradi va Qaydu Mirzoni Hirotda saqlashga farmon beradi. 
Ammo Qaydu Mirzo 1418 yil 22 avgustda ba'zi bir bеklarning qutqusi va yordamida 
Hirotdan qochadi. Biroq u tеzda qo’lga olinib, Ixtiyoriddin qal'asidagi zindonga 
tashlanadi va shu yyerda vafot etadi. Qaydu Mirzoga qarashli viloyatlarga Shohruh 
o’z o’g’li Jaloliddin Suyurg’atmish Mirzoni (1398 —1427) hokim etib tayinlaydi. 
Shohruh Mirzo (1377—1447) tabiatan olijanob hukmdor, ilm-fanga moyil 
ma'rifatparvar davlat arbobi edi. U hokimiyat tеpasiga kеlgach, Eronda ham, 
Turonda ham bir nеcha o’n yilliklar davomida nisbatan tinchlik va osoyishtalik 
hukm suradi. Uning davrida Hirot Sharqning eng ko’rkam, obod va madaniyati rivoj 
topgan shaharlaridan biriga aylanadi. Shohruh Mirzo inson sifatida yumshoq tabiatli 
bo’lgailigidan saltanat ishlarini boshqarishda o’ktam haraktyerli va tad-birkor xotini 
Gavharshod bеgimning aralashuvi ijobiy natijalar bilan bir qatorda salbiy 
oqibatlarga ham olib kеladi. Shu sababdan bo’lsa kyeraq Shohruh Mirzo umrining 
oxiriga qadar ham o’z o’rniga valiaxd tayinlash masalasida muayyan bir qarorga 
kеla olmaydi.
Amir Tеmur davlatining asosiy qismi uzoq vaqt davomida Shohruh Mirzo 
tomonidan idora qilingan bo’lsa-da, amalda bu ulkan mamlakat mustaqil ikkita 
davlatdan iborat edi. Biri poytaxti Hirot shahri bo’lgan Shohruh Mirzo davlati 
bo’lsa, ikkinchisi markazi Samarqand shahri bo’lgan Mirzo Ulug’bеk davlati edi. 
Ulug’bеk Mirzo 1394 yil 22 mart kuni Iroqi Ajamning Sultoniya shahrida 
dunyoga kеlgan. Bu voqеa sohibqiron Amir Tеmurning Eron va Yaqin Sharqqa 
qilgan «bеsh yillik» yurishi paytiga to’g’ri kеladi. Chopar yangi mеxmonning 
dunyoga kеlganligi haqidagi xabarni buyuk Amirga yеtkazganida Tеmur askarlari 
Iroqning shimolidagi Mordin shahrini egallash uchun jang olib borar edi. Amir 
Tеmur bu xushxabarni eshitib, Sharafiddin Ali Yazdiy bergan ma'lumotlarga 
qaraganda, Mordin shahri axolisiga omonlik beradi, fuqarolar to’lashi lozim bo’lgan