6 -ultratovushli va radioto’lqinli sath o’lchagichlari

6 -ULTRATOVUSHLI VA RADIOTO’LQINLI SATH O’LCHAGICHLARI

Hozirgi paytda sanoatda ultratovushli sath balandligi o‘lchagichlari keng tarqalmoqda.Bu asboblar boshqa asboblarga nisbatan kontaktsizliq yuqori aniqliq kichik inersionalliq katta chegarada va agressiv suyuqliklardaishlatilishi kabi birqator muhim avzalliklarga ega. Ammo o‘lchash sxemalarining murakkabligi, shuningdeq etarli darajada ishonchli bo‘lmaganligi sababli, bu asboblar boshqa qurilmalardan foydalanish mumkin bo‘lmagandaginaishlatiladi.

Ultra tovushli sath balandligi o‘lchagichlarni ishlash prinspi suyuqliq gaz(havo) chegarasidan tovush to‘lqinlarining qaytish prinspiga asoslangan.Ultratovush impulsining havo va o‘lchanayotganmuhit(suyuqlik) chegarasi sirtidan qaytish kattaliklari akustik qarshilikning keskin farqi natijasida sodir bo‘ladi. 5.12-rasmda ultratovushli sath balandligi o‘lchagichning struktura sxemasiko‘rsatilgan.
ыImuls ultratovushli tebranishlar generator 1dan nurlatgich 2 orqalisathi o‘lchanayotgansig‘imga uzatiladi.Ultratovush to‘lqinlar o‘lchanayotgan muhitda tarqaladi va suyuqlik havo chegarasidan qaytadi. Qaytgan tolqinlar muhitdan teskari yo‘nlishda o‘tadi, nurlargich 2ga oxshash ultratovush tebranishlar qabulqilgichi 3ga keladi, u erdan ultratovushli impuls kuchaytirgich 4, vaqt oralig‘ inihisoblaydigan qurilma 5 va o‘lchash asbobi (potensiometr) 6gakeladi.

Suyuqlik sathi o‘lchash impulsining yuborilishi va qaytishi orasidagiτvaqt bo‘yicha aniqlanadi, yani

(5.20)

Bunda H-suyuqlik sathi; C-suyuqlikda ultratovush tarqalish tezligi.

Vaqt o‘lchagichda olinadigan akslangan (qaytgan) signalning kechikish vaqtiga proportsional bolgan kuchlanish shkalasi sath balandligi birliklarda darajalangan potensiometrgaberiladi.Nurlatgichsifatidabariy titanat, pezokvarts, magnitostriktsion elementlar ishlatiladi. Ko‘pincha ultra tovushli tebranishlarni yuboradigan va qabul qiladigan asbob sifatida bir qurilmadan foydalaniladi. Bu asbob o‘lchash jarayoniningboshidanurlatgichvazifasinibajarib, impuls yuborilgandan song qabul qilgich sifatidaishlaydi.
Ultra tovushli sath balandligi o‘lchagichlar 45mm dan birnecha o‘n metrgacha o‘lchash diapazoniga ega. O‘lchanayotgan muhit temperaturasi -50dan +2000C gacha etishi mumkin. Yo‘l qo‘yiladigan asosiy hatolik ±2.5%.
Radioto’lqinli sath balandligi o’lchagichlar

Suyuq, metall sath balandligini o’lchashda istn^bolli usul - radioto’lqinli usuldir. Elektromagnitto’lqinlari

tebranish parametrlarining suyuqlik sathi balandligiga bog’likligiga asoslangan sath o’lchagichlar radioto’lqinli sath o’lchagichlar debataladi.
Radioto’lqinli usullarga radiolokatsion, radiointerferension, endovibrato’rli va rezonansli usullar kiradi.

Radioto’lqinlisath balandlngi o’lchagichlarning ishlashi elektromagnit to’lqinlarning elektr va magnit xossalari bilanfarq.kiladiganmuxitlarning chegarasidan qaytishi xodisasigaasoslangan.

Elektromagnitto’lqinlarining tarqalish tezligi v muxitda uningdielektrik eva magnit o’tkazuvchanligi qiymatlari bilan topiladi:

bunda S — vakuumda yorug’lik tezigi.

Sath balandligi o’lchagich sxemasi (5.13-rasm)nur tarqatgich, elektromagnit energiyasi qabul qilgichi 2 vavaqt oralirinio’lchash qurilmasi 3 dan iborat. Sath qiymati nur tarqatgichsignalni

Jo’natish payti bilanqaytgan signal kabul qilgich 2 ga kelgan paytorasidagi vaqtni aniqlash yordamidatopiladi.

Shu kattaliklar ushbu munosobat bilan bog’langan

Odatda, lokatsiya gaz muxiti orqali suyuqlik ustida olib boriladi (agar suyuqlik elektr o’tkazmaydigan bulsa,lokatsiya prinspi jixatidansuyuqlik orqali ham amalga oshirilishi mumkin). Lokatsiyaning gaz (xavo) orqali olib borilishi maqulroq, chunki nur tarqatgichlar suyuqlik ta’sirigaberilmaydi,

bundan tashqari, gazlarning magnit va dielektrik o’tkazuvchanligi katta emas va amalda gazningparametrlari o’zgarishiga va xossalariga bog’liq emas. Bu sath_ o’lchagichko’rsatishlariningAmaldasuyuqlikxossalarigaboglik emasligini ko’satadi. Bunday sath o’lchagichlarningkamchiligi kichik vaqt oralig’ini aniq o’lchash qiyinchiligidir, ularnurlanish zonasida turgan boshqa predmetlarga g’oyat sezgir. Suyuq metallarning sath o’lchagichlari 200 mm gacha o’lchash diapazoniga ega, o’lchashning asosiy xatoligi±2%-Sochiluvchan moddalar sathining balandligini o’lchash

Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda turli shakldagi va xajmdagi idishlardagi sochiluvchan muhitlar sathini o’lchash — suyuq muxitlarsathininazoratkilish ancha murakkab masaladir. Bu sochiluvchan materialarning idishlarni to’ldarishda va bo’shatishda gorizontal sirtga egabo’lmay, balkisochiluvchanmaterialning zarrachalari orasidagi ishqalanish va ma’lum birilashishnatijasidaqiyaliklar xosil qilishi bilan bog’liq Sochiluvchan muxitlarning idishtubigavadevorlariga bosimi sathning balandligigaproporsional emas,chunkisochiluvchanmateriallarga Paskal qonuni ta’sir etmaydi. Kupchiliqsochiluvchan

materiallar (ayniqsa sement, qum, selitra, shakar, un, tuz va shularga uxshash) saqlashda sochiluvchanligini yo’kotadi, ya’ni yopishuvchanlik xossasiga ega buladi. Bulardan tashqari, ular idishlarning sirtiga vasath, o’zgartkichlari sezgir elementlariga yopishishi mumkin, bu esa yopishqoqlik bilan birga materialning qiya va ba’zi xollarda vertikal tekisliklardaosilibturishigaolib keladi. Ba’zi sochiluvchan materiallarning (bug’doy, tuzva

boshqalar) abrazivligi bunkerlarda urnatiladigan sath datchiklarinitezishdan chiqaradi, uyumli materiallar esa ularni mexanik shikastlantirishi mumkin. Bir qator sochiluvchan materiallar (tuz, un, konsentrlangan ozuqalar, oltinguturt va boshqalar) idishlarda muvozanatli, oson alangalanuvchan, ma’lum sharoitlarda esa portlash xavfi bo’lgan changni xosil qiladi. Shuning uchun elektr sath, o’lchagichlar, faqat portlash xavfi bo’lmaydigan xollarda qo’llanilishimumkin.

Membranali sath balandligi o’lchagichlar sochiluvchan yopishmaydigan materiallarning chegaraviy sathlarini o’lchash va signal berishda keng tarqalgan. Bunker devoriga maxkamlanadigan sochiluvchan material sathini membranali signallovchida (5.14-rasm)sochiluvchanmaterialningbosimkuchiqattiqmetalldisk 2 li rezinalangan matodan qilingan egiluvchan membrane lga ta’sir qiladi va prujina 3 ningkuchini yengibuni siljitadi. Bu siljish korpus 5 ningichida joylashgan mitti almashlab ulagich 4 ningelektr kontaktlariningulanishiga olibkeladi. Kontaktlar membrana ustidagi sochiluvchan kontaktli yoki kontaktsiz ulagichga ta’siri prinsipida ishlaydi.

Kontaktli — mexanik (mayatnikli) sath balandligi signalizatorlari idishga tushayotgan sochiluvchan materialning ta’siri ostida sezgir elementiing (sharnirli yoki egiluvchan osma ko’rinishda ishlangan plastina yoki qalkovich) va uning kontaktli yoki kontaktsiz ulagichga ta’siri prinsipi buyicha ishlaydi.

Vaznli sath balandligi o’lchagichlari sochiluvchan moddalarning bunkerga solinishi va undan tukilishi bir me’yorda bajariladigan xollardaishlatiladi.

O’zgartkichsifatida turlivaznli qurilmalar qo’llaniladi. Vaznli sath o’lchagichlarda o’zgartkich sifatida messdozalar ishlatilishi mumkin. Bunda bunker tayanchiga kursatiladigan bosim o’lchanadi.

Bu xolda bosim bunkerni material bnlan tuldirish

funksiyasidan iborat. Bir xillashtirilgan chiqish signalli _{5.15- rasm. Sigimli sath} bosimni (yoki kuchni) o’lchashning zamonaviy_balandligi

vositalaridan foydalanish bunday idishlardagisathni

nazorat qilishga va rostlab borishgaimkon beradi. Xozirgi paytda datchik sifatida nominal yuklanish 10 dan 10000 kGk gacha bo’lgan kuchni o’lchovchi tenzorezistorli datchiklardanfondalaniladi.
O’lchashning barcha elektrik usullari ichida sigimli usul kuprok qo’llaniadi.

Turli xil sigimli sath balandligi signalizatorlari sanoatda bunkerlarni, idishlarni va boshqa texnologik apparatlarning to’lishini signallash uchun kengqo’llaniadi.

Idishlardagi sochiluvchan materiallarning yukori va quyi sathlarini nazorat qilish uchun bitta(BKS-2.1) yoki ikkita (BKS-2.2) sath; datchiklari bilan bir komplektdagi BXS-2 bloki asosida qurilgan sath signalizatorlari (rele) o’zini oqladi. Nazorat bloklari uchqunday xavfsiz qilib ham chiqariladi (BKS-24turadagi).
Sath, signalizatorlari sifatida o’lchashning rezonans sxemali (ko’prikli emas) sig’imli signalizatorlaridan foydalanish mumkin, masalan, ESU-1, ESU-2 va boshqa turlaridan.

Bunda qurilmalarda elektrod va bunker devori 2 (5.15-rasm) dan tuzilgan sig’imli uzgartkich induktivlik galtagi L bnlan birga tebranish konturini tashkil etadi. Uning rezonans chastotasi o’zgartkichsig’imi bilan,ya’ni satxning qiymati bilan aniqlanadi. Konturning rezonans chastotasi bilangeneratorGningkuchlanish chastotasi (satxning chegaraviy qiymatigamos kelgan)ustma-ust tushsa, R rele signalizatsiya sxemasiniulaydi.

Akustik sath balandligi signalizatorlari zarrachalar o’lchami 2 dan 200 mm gacha bo’lgan sochiluvchan va bulakli materiallarning sathini kontaktsiz avtomatik signalizatsiyalashuchun qo’llaniladi.EXOturidagisignalizatorakustik o’zgartkichdan,uzatuvchi o’zgartkichdanvareleli chiqishdan iborat. Signalizatsiya oralig’iga bog’liq xolda turli xil akustik o’zgartkichlar qo’llaniladi. Sathdan qaytgan impulslar gene-ratordan kelayotgan impulslardan vaqt oralig’ining uzoqligi bilan belgilanadi.Keyin moslashish sxemasidan chiqish signali chiqish qurilmasigakeladi,u yerda rele qurilmasini ishga tushuruvchi o’zgarmas tokning chiqish kuchlanishi shakllanadi.

Sath, balandligi o’lchashning bir qator uslub va vositalari (radioizotopli, rezonansli, konduktometrik vaboshq.) mavjud bo’lib, ularaparaturasi murakkab bo’lganidan yoki ul-chanayotgan muxitning xarakteristikasiga ko’p jixatdan bog’liqligidan, yoki oziq-ovqat maxsulotlariga ta’sir kursatish mumkin bo’lmaganidan sanoatda amalda deyarli qo’llanilmaydi, shunga qaramay ular yuqori metrologik xossalargaega.