6-mavzu: investisiya

6-MAVZU: INVESTISIYA
Reja:
6.1. Investitsiyalarning neoklassik modeli
6.2. Bir davrli model va Ko‘p davrli model
6.3. Kapitalning istalgan zaxiralariga moslashish xarajatlarini hisobga olish modeli
6.4. Soliq siyosatining firmalarning investitsion qarorlariga taʼsiri. Tobin nazariyasi
6.5. Investitsion loyihalarni kapitalning chegaraviy samaradorligi bo‘yicha saralash va investitsiya talabining funksiyasini aniqlash


6.1. Investitsiyalarning neoklassik modeli
Makroiqtisodiy jihatdan investitsiya tushunchasi foyda olish yoki boshqa ijobiy natijaga erishish uchun ham davlat, ham xususiy kapitalning ichki yoki tashqi iqtisodiyotning turli sohalariga uzoq muddatli qoʻyilmalarini yo’naltirishni bildiradi. Investitsiyalar yoki kapital qо‘yilmalar – bu, hali buyumlashmagan, lekin ishlab chiqarish vositalariga qо‘yilgan kapitaldir.
Makroiqtisodiyot fani investitsiyalarni iste'mol tovarlarini yaratish uchun mablag'larning yo'nalishi, ya'ni real kapital qo'yilmalar prizmasi sifatida qaraydi. Investitsion talab ikki komponentni qamrab oladi: o'z resurslarini tugatgan asosiy fondlarni yangilashga bo'lgan talab va o'z kapitalini ko'paytirish talabi. Investitsion talab deganda korxonalarning ishlab chiqarish kapitalini ko'paytirishga yoki uni almashtirishga qaratilgan rejalashtirilgan umumiy xarajatlari tushuniladi. Bu umumiy talabning eng o'zgaruvchan elementi bo'lib, unga ob'ektiv omillar (iqtisodiyot holati) va sub'ektiv omillar (ishbilarmonlarning tanlovi) ta'sir qiladi.
Foiz stavkasi talab qilinadigan investitsiyalarning umumiy miqdoriga nisbatan teskari o'zgaradi, bu investitsiya talabi egri chizig'i bilan tasdiqlanadi. Biroq, foiz stavkasidan tashqari, kapital qo'yilmalarga quyidagilar ta'sir qiladi: yalpi ichki mahsulotning o'sishi, soliq tizimini isloh qilish, texnologiyani takomillashtirish, shuningdek, xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning kutishlari. Bunday sharoitda investitsion talabning o'zgarishi sezilarli. Agar investitsiyalardan kutilayotgan daromadning ortishi kuzatilsa, investitsiya talabi egri chizig'i o'ngga siljiydi. Agar kapital qo'yilmalardan kutilayotgan daromad salbiy tendentsiyani aks ettirsa, bu egri chiziqning chapga siljishiga olib keladi. J.M.Keynsning qarashlari kapitalning marjinal samaradorligi kontseptsiyasiga asoslanadi. Bu atama sub'ektda mavjud bo'lgan mablag'larga qo'shilgan moliyaviy shakldagi resurslar sifatida tushuniladi. Investitsiyalashda ushbu nazariyaning asosiy tamoyillari xavf darajasi va investitsiya qilingan resurslarning ehtimoliy daromadidan xabardor bo'lishni talab qiladi.
Investitsion jarayon investitsiya xarajatlarini qaytarish uchun vaqt oralig'i bilan tavsiflanadi, shuning uchun pul oqimining barcha elementlarini joriy vaqtga etkazish tartibi alohida ahamiyatga ega. Agar oqimning jami diskontlangan (diskontlash stavkasi — bо‘lg‘usi pul tushumlarini joriy qiymatga aylantirish uchun foydalaniladigan iqtisodiy samara stavkasi) pul daromadi unga kiritilgan investitsiyalardan oshib ketgan bo'lsa, investitsiya loyihasini amalga oshirish uchun qabul qilish tavsiya etiladi. Kapitalning marjinal samaradorligi - bu pasaytirilgan daromad oqimining yig'indisi zarur investitsiyaga teng bo'lganda, to'siq stavkasining qiymati. Investitsion talab nuqtai nazaridan loyihalarni tanlashda rentabellik mezoni eng muhim hisoblanadi. Investorlar kapitalning eng yuqori marjinal samaradorligiga ega variantlarni afzal ko'radilar. Biroq, kapital qo'yilmalarning ko'payishi bilan ularning mumkin bo'lgan rentabellik darajasi pasayadi, shuning uchun kapitalning marjinal samaradorligi pasayadi. Bu birinchi navbatda istiqbolli sohalarga sarmoya kiritish ustuvorligi bilan bog'liq. Resurslarni keyingi investitsiyalar investorlar uchun kamroq foydali bo'ladi. Xo'jalik yurituvchi sub'ektlar rentabellikni hisoblashdan tashqari, investitsiya bilan bog'liq risk miqdorini ham aniqlashlari kerak. Agar rentabellik darajasi jamg'armadan olingan daromaddan yuqori bo'lsa, investitsiya xarajatlarini oshirish mantiqan to'g'ri keladi. Foiz stavkasi omonatchilarning xulq-atvorini belgilovchi muhim ko'rsatkich bo'lib, pul ko'rinishidagi mulkka egalik qilmaslikning foydasini ifodalaydi. Minimal risk bilan bog'liq bo'lgan optsionlar bo'yicha foiz stavkasi (masalan, davlat obligatsiyalari) kapitalning marjinal samaradorligining pastki chegarasi hisoblanadi. Agar kapitalning marjinal samaradorligi foiz stavkasidan oshsa, investitsiyalar amalga oshiriladi. Investitsiyalarga bo'lgan talab foiz stavkasining kamayuvchi funktsiyasidir
Investitsiyalar uchun marjinal moyillik foiz stavkasi bir foiz punktga tushganda investitsiyalarning o'sish sur'atini ifodalaydi. Foiz stavkalari pasayganda, investitsiyalar uchun marjinal moyillik ortadi. Xorijiy iqtisodchilar o'rtasida investitsiyalarning foiz stavkasiga bog'liqligi borasida bir fikr yo'q. Keyns va uning tarafdorlari investitsiya qilingan mablag'lar miqdori foiz stavkasi bilan emas, balki kapitalning marjinal samaradorligi qiymati bilan belgilanadi, deb hisoblashadi. Kapitalning marjinal samaradorligini hisoblash real emas, balki loyihalarning maqbul rentabelligiga asoslanadi, bu esa ushbu kontseptsiyani ex ante guruhiga kiritishga asos beradi. Kapitalning marjinal samaradorligi ichki daromadlilik darajasidir. Bu ko'rsatkichga sub'ektiv omillar ta'sir qiladi [4]. Keynsning investitsion nazariyasi yalpi talabning ustuvorligiga asoslanadi. Keynscha “jamg’arma-investitsiya” modeli an’anaviy tamoyildan (“daromad-jamg’a”) farqli o’laroq, daromad va talab o’rtasidagi bog’liqlikni belgilaydi. Bundan tashqari, Keynsning alohida e'tiborini ular amalda o'zgarmagan narx siyosati jalb qildi. Bu hodisaning sabablarini quyidagicha izohlash mumkin: birinchidan, monopoliyaga moyilliklar narx belgilashga ta'sir qiladi; ikkinchidan, bozorda iste’molchilar va yetkazib beruvchilar o‘rtasida uzoq muddatda amal qiladigan shartnoma qoidalari mavjud; uchinchidan, qonun hujjatlari bilan ta’minlangan ish haqining barqarorligi kadrlar bozorida narxlarni tartibga solishning oldini oladi. Ushbu iqtisodiy modelda "narx" ko'rsatkichi "sotish hajmi" tushunchasini almashtirdi. Ushbu kontseptsiyada sof foyda miqdori foiz stavkasidan past bo'lmaganda kapital qo'yilmalar o'zini oqlaydi [1]. Keyns o'z tadqiqotida faqat avtonom investitsiyalarni ko'rib chiqdi. U foiz stavkasi investitsiya xarajatlari miqdoriga, ayniqsa, qisqa vaqt ichida sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi, deb hisobladi va foiz stavkasining o‘zgarmasligi asosida davlat daromadini aniqlashning o‘ziga xos modelini ishlab chiqdi.
Investitsion talabning neoklassik nazariyasi neoklassik kontseptsiyaning mukammal raqobat, ishlab chiqarish omillarining o'zaro almashinishi va iqtisodiyotning to'liq bandligi kabi e'tirof etilgan qoidalariga asoslanadi. To'liq bandlik sharoitida maksimal ishlab chiqarish faqat kapitalning ko'payishi bilan mumkin. Kapital miqdorini oshirish mumkin, chunki ishlab chiqarish omillari ulushlarining turli kombinatsiyalariga ruxsat beriladi. Bundan tashqari, Say qonunida aytilishicha, har qanday taklif tegishli talabni yaratadi [3]. Neoklassik kontseptsiyaga ko'ra, tadbirkorlar kapitalning optimal miqdoriga erishish uchun investitsiya qiladilar [4]. Bu kontseptsiya mikroiqtisodiyot tamoyillariga asoslanadi. Shunday qilib, o'z daromadlarini maksimal darajada oshirish istagi investorlar uchun u yoki bu investitsiya loyihasini tanlashda asosiy turtki hisoblanadi. Ko'proq foyda olish uchun siz ko'proq ishlab chiqarishingiz kerak. Ko‘proq ishlab chiqarish uchun esa xo‘jalik yurituvchi subyektlar foydalaniladigan kapital hajmini oshirishi, ya’ni sarmoya kiritishi talab etiladi. Kapital miqdori qaysi nuqtaga qadar o'sadi? Mikroiqtisodiyot javob beradi. Agar kapitalning marjinal mahsuloti uni ishlatish uchun sarflangan marjinal xarajatlardan katta bo'lsa, ishlab chiqarish oshadi. Shunday qilib, marjinal mahsulot qiymati marjinal xarajatlar narxiga teng bo'lganda investitsiya jarayoni tugaydi. Istalgan kutilayotgan mahsulot - bu tadbirkorlar maksimal foyda keltiradigan mahsulotdir. Va kapitalning optimal miqdori bunday masalani ta'minlash uchun mo'ljallangan. "Istalgan mahsulot qiymati" va "kapitalning maqbul qiymati" tushunchalari bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lganligi sababli, ikkinchisini maksimal foyda olinadigan kapital miqdori sifatida talqin qilish mumkin [3]. Mukammal raqobat sharoitida kapitalning marjinal unumdorligi kapitaldan foydalanish uchun imkoniyat xarajatlari bo'lgan amortizatsiya stavkasi va moliyaviy aktivlarga foiz stavkasini o'z ichiga olgan marjinal xarajatga teng bo'lsa, maksimal foyda olinadi [4]. Tadbirkorlar o'z kapitallari hajmini, qoida tariqasida, bosqichma-bosqich oshiradilar, chunki investitsiyalar uzoq muddatli. Shu bilan birga, ular inflyatsiya bilan bog'liq bo'lgan real foiz stavkasini hisobga oladi. Investitsion talab kapitalning marjinal unumdorligining ortib borayotgan funksiyasi va foiz stavkasining kamayuvchi funktsiyasidir (agar amortizatsiya stavkasi belgilangan bo'lsa). Kapitalning optimal miqdorining o'sishiga yordam beradigan bir qator omillar mavjud. Ulardan ba'zilari foiz stavkasi yoki marjinal mahsuldorlikning o'zgarishi sifatida namoyon bo'lishi mumkin, boshqalari esa o'z ma'nosiga ega.
Xulosa o'rnida shuni ta'kidlash joizki, investitsiyaning neoklassik funksiyasi Keynsga qaraganda ob'ektivroqdir, chunki u ishlab chiqarish texnologiyasi bilan shartlangan. Keyns investitsiya funktsiyasi neoklassikga qaraganda foiz stavkasiga nisbatan kamroq elastikdir.