6-mavzu. Monetar siyosat va valyuta kursi (2 soat) Reja

7.2. Pul-kredit siyosatining indikatorlari
Hozirgi vaqtda pul-kredit siyosatining indikatori sifatida asosan pul massasining o’sishi, milliy valyutaning almashuv kursi, inflyatsiya darajasi ko’rsatkichlaridan foydalanilmoqda. Dunyoning ko’pchilik mamlakatlarida valyuta kursidan monetar indikator sifatida foydalanilayotganligining sababi shundaki, ularda milliy valyuta almashuv kursining keskin pasayib ketishidan kuchli xavotirlanish mavjud. Shuning uchun ham mazkur mamlakatlar hukumatlari va markaziy banklari valyuta kursini tartibga solish siyosatini olib boradilar yoki garchi milliy valyuta qonunchiligida erkin suzish rejimi aks ettirilgan bo’lsada, valyuta interventsiyasi orqali milliy valyutaning almashuv kursiga ta’sir etish siyosati davom ettiriladi. Lekin, qayd etish joizki, bu guruhdagi mamlakatlarning asosiy qismi milliy valyutaning almashuv kursidan pul-kredit siyosati indikatori sifatida foydalanayotganliklarini rasman e’tirof etmaydilar.
Milliy valyutaning almashuv kursidan pul-kredit siyosatining indikatori sifatida foydalanish ham ma’lum bir shartlarni hisobga olishni taqozo qiladi. Bunday shartlar sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin:
a) Milliy valyutaning to’lov balansining joriy operatsiyalari bo’yicha xorijiy valyutalarga to’liq konvertirlanishining ta’minlanganligi. Agarda ushbu shartning bajarilishi ta’minlanmagan bo’lsa, u holda, milliy valyutaning kursi valyuta bozoridagi xorijiy valyutaga bo’lgan talab va taklif asosida shakllanmaydi. Bu esa, o’z navbatida, almashuv kursiga ta’sir qiluvchi omillarning ta’sir mexanizmini baholash imkonini bermaydi. Xususan, xorijiy valyutalar savdosi valyuta bozorida buyurtma asosida amalga oshiriladigan mamlakatlarda Markaziy bank, milliy valyutaning qadrsizlanish sur’atini pasaytirish maqsadida, ma’lum bir davriy oraliqlarda konversion operatsiyalar bo’yicha berilgan buyurtmalarning ma’lum qismini qabul qilmaslik kabi ma’muriy usullardan foydalanishi mumkin. Bundan tashqari, Markaziy bank yoki hukumatning milliy valyuta kursini shakllantirish jarayoniga faol tarzda aralashuvi (Федюкин И. Брюссель рассердился // Ведомости. – М.: 14 января 2004 г. – С. 3.) valyuta kursining o’zgarishini omilli tahlil qilish va prognozlashni amalga oshirish imkonini bermaydi.
b) Markaziy bankning iqtisodiy va siyosiy mustaqilligining ta’minlanganligi. Xalqaro bank amaliyotida Markaziy bankning iqtisodiy mustaqilligi deganda, odatda, uning monetar instrumentlardan cheklovlarsiz, mustaqil tarzda foydalanish imkoniyatining mavjudligi tushuniladi. Markaziy bankning siyosiy mustaqilligi deganda esa, uning pul-kredit siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirishda hukumat va davlat boshqaruv organlaridan mustaqilligi tushuniladi. Markaziy bankning iqtisodiy va siyosiy mustaqilligining ta’minlanmaganligi unga pul-kredit siyosatining bosh maqsadiga, ya’ni milliy valyuta va baholar barqarorligini ta’minlashga erishish imkonini bermaydi.
v) Markaziy bankning etarli darajada oltin-valyuta zaxiralariga ega bo’lishi. Markaziy bankning etarli darajada oltin-valyuta zaxiralariga ega bo’lishi valyuta interventsiyasini zarur hajmda va o’z vaqtida amalga oshirish imkonini beradi. Bu esa, milliy valyutaga bo’lgan ishonchni mustahkamlash nuqtainazaridan ijobiy holat hisoblanadi, chunki valyuta interventsiyasini muvaffaqiyatli tarzda amalga oshirish milliy valyuta kursining favqulodda yuzaga keladigan keskin tebranishlariga o’z vaqtida barham berish imkonini beradi. Etarli darajada oltin-valyuta zaxiralariga ega bo’lmagan markaziy banklar milliy valyutaning almashuv kursiga samarali ta’sir etish imkoniyatiga ega bo’lmaydi.
g) Hukumat tashqi qarzini to’lashning takomillashgan mexanizmini shakllantirilganligi. Mazkur mexanizmning mohiyati shundaki, hukumatga va davlat organlariga tegishli bo’lgan oltin-valyuta zaxiralarining barchasi Markaziy bankning balansiga o’tkaziladi va hukumat o’zining tashqi qarzini to’lash to’g’risidagi topshiriqnomani Markaziy bankka uzatganda, tashqi qarz summasi Markaziy bankning balansidagi oltin-valyuta zaxiralari hisobidan to’lanadi. Haqiqatda to’langan tashqi qarzning milliy valyutadagi ekvivalenti Markaziy bank tomonidan hukumatning joriy hisobraqamidan chegirib olinadi. Hukumatning joriy hisobraqamida to’lanadigan tashqi qarzning milliy valyutadagi ekvivalenti mavjud bo’lmagan sharoitda Markaziy bank tashqi qarzni to’lash to’g’risidagi topshiriqnomani qabul qilmasligi shart.
Markaziy bank monetar siyosatni amalga oshirishda uning an’anaviy instrumentlaridan (qayta moliyalash siyosati, majburiy zaxira siyosati, ochiq bozor siyosati, valyuta siyosati va depozit siyosati) foydalanish muhim o’rin tutadi. Nafaqat taraqqiy etgan mamlakatlarda (katta ettilik davlatlari – AQSh, Yaponiya, GFR, Frantsiya, Buyuk Britaniya, Italiya va Kanada), balki o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida ham an’anaviy monetar instrumentlardan foydalanish monetar siyosatni amalga oshirishning tayanch vositalari vazifasini bajarmoqda