6-mavzu: Mustaqillik davrida o‘zbek terminonologiyasi va leksikografiyasining o‘zbek tili tabiatidan kelib chiqqan holda taraqqiy etishi

O‘zbek tili terminologiyasining hozirgi holatida o‘z hamda o‘zlashma paralellarning yonma-yon qo‘llanayotganiga shohid bo‘lamiz. Ushbu jarayon avvalgi terminologiya tizimidagi me’yor va yangi leksik birlik o‘rtasidagi qarama-qarshilikdan guvohlik beradi. Tabiiy, bulardan qaysi biri o‘zbek tili terminologiyasi tizimidan munosib o‘rin egallashini lisoniy hayot, nutqiy amaliyot va vaqt ko‘rsatadi. Hozircha ikki variantli terminlar jumlasiga aksiya - harakat, aksiya, arxeolog– qadimshunos, arxeolog, blok - ittifoq, blok (deputatskiy), veto - veto, ta’qiq, ofitser – zobit, ofitser, reanimatsiya – jonlantirish, reanimatsiya, termin - atama, termin, embargo embargo, ta’qiqlash, sivilizatsiya – sivilizatsiya, tamaddun, kollegiya – hay’at, kollegiya, denonsatsiya - denonsatsiya, bekor qilish singarilar kiritilmoqda.

O‘zbek tili terminologiyasining hozirgi holatida o‘z hamda o‘zlashma paralellarning yonma-yon qo‘llanayotganiga shohid bo‘lamiz. Ushbu jarayon avvalgi terminologiya tizimidagi me’yor va yangi leksik birlik o‘rtasidagi qarama-qarshilikdan guvohlik beradi. Tabiiy, bulardan qaysi biri o‘zbek tili terminologiyasi tizimidan munosib o‘rin egallashini lisoniy hayot, nutqiy amaliyot va vaqt ko‘rsatadi. Hozircha ikki variantli terminlar jumlasiga aksiya - harakat, aksiya, arxeolog– qadimshunos, arxeolog, blok - ittifoq, blok (deputatskiy), veto - veto, ta’qiq, ofitser – zobit, ofitser, reanimatsiya – jonlantirish, reanimatsiya, termin - atama, termin, embargo embargo, ta’qiqlash, sivilizatsiya – sivilizatsiya, tamaddun, kollegiya – hay’at, kollegiya, denonsatsiya - denonsatsiya, bekor qilish singarilar kiritilmoqda.

O‘zlashma terminlarning ma’lum guruhi o‘zbek tili qonunlariga bo‘ysungan tarzda uning fonetik va grammatik xususiyatlariga moslashadi. Chunonchi, o‘zlashma terminlarning o‘zbek tili fonetikasiga moslashuvi quyidagi jihatlari bilan oydinlashadi:

• O‘zlashma terminlarning ma’lum guruhi o‘zbek tili qonunlariga bo‘ysungan tarzda uning fonetik va grammatik xususiyatlariga moslashadi. Chunonchi, o‘zlashma terminlarning o‘zbek tili fonetikasiga moslashuvi quyidagi jihatlari bilan oydinlashadi:
• 1) fonemalarning qisqarishi: avianoses – avinos, raketanoses - raketanos; 2) fonemalardagi tovush almashinuvi: mayak – mayoq, ochag – o‘choq, plaщ-palatka - plashch-palatka va h.k.