6-mustaqil ish mavzu: Umumsayyoraviy relyef shakllar

Materik va qit’a tushunchasi
YEVROSIYO : 50.7 ( OSIYO 41.5 : YEVROPA 9:2 )
AFRIKA : 29.2
SHIMOLIY AMERIKA : 20.3
JANUBIY AMERIKA : 18.1
ANTARKTIDA : 13.9
AVSTRALIYA : 7.6
HAMMA OROLLAR : 9.2
Quruqliklar geologik xususiyatlariga qarab materiklarga bo’linishidan tashqari yana qit’alarga ham bo’linadi. Ular ham 6 ta Yevropa, Osiyo, Afrika, Amerika, Antarktida,Avstraliya.
QIT’ALAR MADANIY – TARIXIY TUSHUNCHA.
OSIYO : 43.6 mln.kv.km.
AMERIKA : 42.5 ( SHIM. AMERIKA 24.2, JAN. AMERIKA : 18.3 )
AFRIKA : 30.0
ANTARKTIKA : 14.0
YEVROPA : 10.0
AVSTRALIYA VA OKEANIYA : 8.9
Quruqlikning materiklarda kichik bo’laklari orollar deb ataladi yoki materik orollari ham deyiladi.
Okeanlardagi qirg’oqdan uzoqda joylashgan ko’pdan – ko’p mayda orollar okean ostidan otilib chiqqan vulqonlardan hosil bo’lgan. Bunday orollar vulkon orollar deb ataladi. Issiq mintaqalarda vulqon konuslari va suv osti qirlari ustida marjon orollardan farq qilib, mustaqil orollar deb ataladi.
Hozirgi vaqtda materiklar va orollardan iborat barcha quruqlik maydoni 149 mln.kv.km . Butun Yer yuzasdi maydoning 29 % ini tashkil etadi. Yer yuzasining 361 mln.kv.km qismini yoki 70.8 % ini Dunyo okeanini okeanlar deb atalgan qismlarga ajratishga imkon beradi :
ULUG’ yoki TINCH OKEAN : 179.6 mln.kv.km
ATLANTIKA OKEANI : 93.4 mln.kv.km
HIND OKEANI : 74.9 mln.kv.km
SHIMOLIY MUZ OKEANI : 13.1 mln.kv.km
Ularning chegaralari ustida to’xtalish kerak. Dengiz materiklarga nisbatan joylashishi va okean bilan tutashib turishi xarakteriga qarab chekka, materik va o’rta dengizlarga bo’linadi.
Chekka dengizlarga : Barens, Kara, Laptevlar. Materik ichkarisidagi dengizlarga : Boltiq, Oq, Azov dengizlari va Gudzon qo’ltiqlari kiradi.
O’rta dengizlarga : O’rta dengiz, TirrenIoniya, Marmar, Qora dengizlari.
Osiyo, Avstraliya o’rta dengiziga : Janubiy Xitoy, Yava, Zulu, Sulavesi, Banda va Arafur dengizlari.
Dengizning rejimi suvning sho’rligi va harorati, oqimlari, suv qalqishi shuningdek biologik sharoiti ularning chuqurligiga hamda okeanlar bilan tutashish sharoitiga bog’liq.
Yerda materik va okenlarning joylashishida quyidagi qonuniyat mavjud : Quruqlikninh katta qismi shimoliy yarimsharda joylashgan. Janubiy yarimshar okean yarimsharlarda iborat. Uning 81 % I suv, qolgan 19 % i quruqlikka to’g’ri keladi.
Materiklar ikki qator joylashgan : Yevrosiyo bilan Shinoliy Amerikadan iborat shimoliy qator va Janubiy Amerika, Afrika hamda Avstraliyani o’z ichiga olgan ekvator yoki janubiy qatori, Antarktida va qatorlardan tashqaridadir.
Shimoliy materiklar tropic kengliklardan boshlanadi va o’rtacha geogarfikkengliklardan o’tib, qutbiy kengliklarga boradi, janubiy materiklar esa ekvatorning har ikki tomonidan joylashib, subtropik mintaqalar doirasidan nariga o’tmaydi.
Materik va okeanlar antipod joylashgan Shimoliy Muz okeanibilan Antarktida materigi Shimoliy Amerikaning Hind okeani, Yevrosiyo bilan Afrikaning Ulug’ ( Tinch ) okeani faqatgina And tog’larining Janubiy chekkasida Xitoy territoriyasiga to’g’ri keladi.
Materikning bu bayon etilgan joylashishi va harakteri quruqlik va dengizlarning yer yuzasida zonal joylashganligini ko’rsatadi.
Hamma materiklar pona yoki uchburchak shaklda bo’lib, ularning uchi o’tkir janub tomonida. Bunday shakl faqat Avstraliyada uncha aniq ifodalanmagan.
Meridian yo’nalishida chizilgan sayyoralar relyef S ko’rinishiga ega . Bunday yo’nalish Kordilera, And, Antarktika suv osti tizmalari.
Materikning joylashishida zonallikdan tashqari, tabiat ikkinchi umumiy belgisi sektorlik namoyon bo’ladi.
Kontinentning maydoni va uning o’rtacha balandligi o’rnida ham bevosita bog’lanish bor : qururqlik maydoni qanchalik katta bo’lsa, uning o’rtacha balandligi va materik orasida litosferaning qalinligi ham shuncha katta bo’ladi.
Yer yoriqlari mintaqalar ham zonal ham meridian yo’nalishda kesib o’tgan. O’rta dengiz yoriqlari mintaqasi Shimoliy Afrika, janubiy Yevropa, Alp, Kavkaz, Old Osiyo, Himolay, Hindixitoy ya. o.
Olimlarning Yer yuzasining hozirgi vaqtdagi morfologiyasini ya’ni, yer manzarasini tushuntirish uchun ko’p gipotezlarni taklif qilishgan:
Qutbning siljishi yoki yerning aylanish o’qiga nisbatan taxminan bir xil burchak hosil qilib olgan. Proterozoyda qutbda Shimoliy Amerikaning markaziy qismi, Kembriyda Tinch okeanning o’rtasi bo’lgan, Paleazoy davomida qutb, Tinch okeanda Gavayi orollari Sharqiy Osiyoga siljib brogan, Mezazoyda u Oxota dengizi sohillariga yetgan, Paleogenda Chukotkada va nihoyat holatga kelgan deb taxmin qilinadi.
Dasylab Y. E. Bixanov ( 1877 ) tomonidan to’liq ishlab chiqqan materiklar gorizontal siljishi gipotezasi. Buning birinchi variantida
Pangeya materigi bo’lib, uning parchalanishi natijasida hozirgimateriklar vujuidga kelgan, deyilsa keying variantda qadimgi ulkan ikkita materiklar Lavraziya bilan Gandvana bo’lgan deyiladi. Lvraziya shimoliy yarim sharda, Gandvana esa janubiy yarim sharda bo’lgan.
“ Ko’priklar “ bo’lganligi gipotezasiga ko’ra Hind va Atlantika okeanlari o’rnida turli geologik davrlarda sayoz dengizlari orollar va hatto materiklar mavjud bo’lib, ular orqali o’simlik va hayvonlar bir materikdan ikkinchi materikka o’tib yurgan. Masalan : Muz okeanida Lomonosov tizmasi o’rnida yaqin geologic o’tmishda Antarktida quruqligi bo’lgan degan taxmin bor.
Rotasion gipoteza deb ataluvchi to’rtinchi gipotezaga ko’ra Yer po’sti ba’zi bir kenglik zonalari va meridional sektorlarda ayniqsa faol hayot kechirib turadi. Faol zonalar o’rtasidan o’tgan parallellarni shartli ravishda faol parallellar, faol sektorlar orasidan o’tgan meridianlarni faol meridianlar deyiladi.
Sayyoralar relyefi asosiy yo’nalishlarining S shaklida ekanligi moxiyati shundaki, Shimoliy materikning quruqlik va uning qismlari, tog’ zanjirlarining bo’laklari janubda shimolga qaraganda janubga siljigan. Buni har ikkala Amerikada, Osiyo va Avstaraliyada, Atlantika tizmasida, hamda relyefning boshqa eng katta elementlarida ko’rish mumkin. Bunday siljishning sababi shuki, Janubiy yarim sharda litosferaning pasayishiga moyilligi sharoitida yer po’stining barcha qismlari shimoldagi o’z yo’nalishidagi qismlarga nisbatan sharqqa siljigan, shimoliy qismlar esa shimoliy yarim shar litosferasining ko’tarilish harakatiga bog’liq ravishda g’arbga tomon siljigan.