6-seminar mavzusi

6-SEMINAR MAVZUSI: XVIII-XIX ASRLARDA G‘ARBIY YEVROPA VA ROSSIYADAGI MAFKURAVIY YO‘NALISHLAR VA OQIMLAR

1. 
   Sotsializm - Yevropa ijtimoiy-falsafiy va siyosiy an’anasidagi ijtimoiy tushunchalardan biri; 2) jamiyat hayoti barcha sohalariga davlatning ko‘proq aralashuvini taqozo etadigan jamiyatni tashkil etish modellaridan biri; liberalizmning butunlay ziddi; 3) 20-a.da qator davlatlarning o‘z ijtimoiy- iqtisodiy tuzumini nomlashi: «natsional-sotsializm», «sotsializm» va b. K.Marksning jamiyatni revolyutsion asosda qayta qurish g‘oyasi b-n qo‘shilganidan
   keyin soxta ijtimoiy mazmun kasb etdi.
   

Burjuaziya (frans. bourgeoisie — shaharliklar) — savdo, sanoat, kreditmoliya va boshqa tadbirkorlik faoliyati natijasida daromad oluvchi ijtimoiy sinf. B. anʼanaviy jamiyat qaror topgan sharoitda, 16—20-asrlardagi inqilob va islohotlar natijasida yuzaga kelib, muhim iqtisodiy va siyosiy taʼsirga ega boʻldi, sanoatlashgan jamiyat va bozor iqtisodiyoti, liberalizm va demokratiya qadriyatlari qaror topishiga koʻmaklashdi. Rivojlangan mamlakatlardagi B. yirik moliya va sanoat B.sidan (unga boshqaruvchilarning oliy qatlami ham kiradi), sarmoyadorlik va tadbirkorlik vazifalarini birga qoʻshib, ish yurituvchi oʻrta B. qatlamidan hamda mayda B.dan tashkil topgan. Rivojlanayotgan mamlakatlarda B. turli qatlamlarining shakllanishi jamiyatni modernizatsiya qilish jarayoni bilan bevosnta bogʻliqdir. Sotsialistik tuzum oʻrnatilgan mamlakatlarda B. sinf sifatida tugatilgan edi. Bunday mamlakatlarda bozor iqtisodiyoti va fuqarolar jamiyatining shakllanishi jarayonida xususiy mulkdorlar va tadbirkorlardan iborat ijtimoiy qatlam qayta tiklanmoqda

Konservatizm — ijtimoiy va madaniy hayotda anʼana va vorislik gʻoyasiga tayanuvchi xilma-xil gʻoyaviysiyosiy va madaniy oqimlar majmui. Tarixda K. turli shakllarda namoyon boʻlgan, lekin, umuman olganda, mavjud va barqaror ijtimoiy tizimlar hamda meʼyorlarga moyillik, inqilob va keskin islohotlarni qabul qilmaslik — K.ga xos asosiy xususiyat hisoblangan. Ijtimoiy oʻzgarishlar yuz berayotgan sharoitda K. eski tartiblarni qayta tiklash, boy berilgan mavqelarni asl holiga qaytarish va oʻtmishni ideallashtirishda koʻrinadi. "K" termini birinchi bor fransuz adibi F. Shatobrian tomonidan qoʻllanilgan hamda 18-asr oxirida Buyuk fransuz inqilobi davrida aristokratiya mafkoʻrasini ifodalovchi qarashlar yigʻindisini bildirgan. Kapitalizm qaror topayotgan davrda K. gʻarbda liberalizm va sotsializma qarshi turgan.[1]

Liberalizm (fransuzcha: libéralisme) — odamlarning oʻzini, xatti-harakatlarini, mulkini boshqarishda erkin degan nuqtai nazarga asoslangan falsafiy, iqtisodiy va siyosiydunyoqarash, nazariya. Liberalizm 17-18-asrlarda Yevropa mamlakatlarida yuzaga kelgan, u Jon Lokk, Adam Smit, Sharl Lui Monteskye va boshqalarning mutlaq hokimiyatga qarshi qaratilgan nazariyalariga asoslanadi. Liberalizm gʻoyalari birinchi bor AQSH Konstitutsiyasi (1787) hamda „Inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasi“da (1789) mujassam boʻlgan. 19-asr va 20-asr boshlarida liberalizmning fuqarolik jamiyati, shaxs huquklari va erkinliklari, huquqiy davlat, demokratik siyosiy muassasalar, xususiy tadbirkorlik va tijorat erkinligiga oid asosiy qoidalari shakllangan. Hozirda liberalizm gʻoyalariga koʻra, erkin bozor mexanizmi samarali iqtisodiy faoliyat yuritish, ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarni tartibga solib turish uchun eng qulay shart-sharoit yaratadi; ayni chogʻda bozor va raqobatchilik normal sharoitda rivojlanishi uchun bu sohaga davlatning muntazam ravishda aralashuvi zarur. 20-asr oxirida liberalizm, konservatizm va sotsial-demokratiya gʻoyalari bir-biriga yaqinlashdi.

Buyuk fransuz inqilobi — Fransiya tarixida mustabid tuzumga barham bergan va yangi ijtimoiy tara qqiyotga yoʻl ochgan inqilob (1789— 99). Qirol Lyudovik XVI1789 yil 5 mayda Bosh shtatlar (parlament) majlisini chaqirdi. 3toifa deputatlari 17 iyunda oʻzlarini Milliy majlis, 9 iyulda esa Taʼsis majlisi deb eʼlon etdilar. Majlisni tarqatib yuborish maqsadida qilingan urinishlar xalq qoʻzgʻoloniga sabab boʻldi. 14 iyulda Bastiliya turmasiga hujum boshlandi. Bu Buyuk fransuz inqilobi i.ning boshlanishi edi. Avg . oyida Inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasi qabul qilindi. Parij Kommunasi boshchiligidagi 1792 yil 10 avg . qoʻzgʻoloni natijasida monarxiya tuzumi agʻdarildi. Siyosiy rahbarlik yirik savdo-sanoat mulkdorlar vakillari — jirondistlar qoʻliga oʻtdi. Inqilobni chuqurlashtirish tarafdori boʻlgan yakobinchilar jirondistlarga qarshi chiqdi. 1793 yil yanvarda Konvent (oliy qonun chiqaruvchi va ijrochi organ) hukmi bilan qirol Lyudovik XVI davlatga xoinlik qilishda ayblanib, qatl etildi. 1793 yil 31 may — 2 iyun qoʻzgʻoloni oqibatida yakobinchilar diktaturasi oʻrnatildi. Yakobinchilar hukumati xalqni safarbar etib, uning Fransiyaga bostirib kirgan Yevropa monarxiyachi davlatlar (Prussiya, Avstriya va boshqalar) qoʻshini ustidan gʻalabasini taʼminladi. Biroq yakobinchilar avj oldirgan ommaviy terror ularning ijtimoiy bazasini toraytirib yubordi va magʻlubiyatga olib keldi. 1794 yil termidor (Fransiya Respublikasi taʼsis etgan kalendar boʻyicha 11oy) toʻntarishi yakobinchilar diktaturasiga chek qoʻydi. Hokimiyat yirik mulkdorlar qoʻlida jamlandi. Direktoriya (1795 yil 4 noyab.dan 1799 yil 10 noyab.gacha Fransiya hukumati) oʻz tuzumini oʻrnatdi. 1799 yil 18 bryumer kuni uyushtirilgan davlat toʻntarishi fransuz inqilobiga barham berdi.

Kant axlokshunosligining cho’kkisi-abadiy tinchlik goyasi: «xech kanday urushga yo’l yo’k: na men bilan sening orangdagi tabiiy xolatdagi urushga, na oramizdagi davlatlar sifatidagi urushga yo’l yo’k... urush xar kim o’z xukukini ko’lga kiritishi uchun zarur bo’lgan usul emas.» Ayni paytda, insoniyat uchun axlokiy komillikka erishuvning faol vositasini mutafakkir ma’rifatda ko’radi. Ma’rifat uchun esa fakat erkinlik, erkinlik bo’lganda xam juda zararsiz, xar bir xolatda o’z aklidan oshkora foydalanadigan erkinlik zarur. Erkin, xayratlanib, ixlos bilan yashash lozim. Kant axlokshunos sifatida xam shunday yashab o’tdi: «Ikki narsa xakida kancha ko’p, kancha uzok o’ylaganing sari kalbing tobora yangi, tobora kuchayib boruvchi xayrat va ixlos bilan to’lib toshaveradi, bular – boshim ustidagi yulduzli osmon va mening botinimdagi axlokiy qonun.

Kapitalizm — xususiy mulk, bozor iqtisodiyoti va demokratik intlarga asoslangan jamiyat turi. Ijtimoiy tafakkurning turli oqimlarida K. — erkin tadbirkorlik tizimi, industrial jamiyat taraqqiyotining bosqichi, K. ning hozirgi davri esa — "aralash iqtisodiyot", "postindustrial jamiyat", "axborot jamiyati" va b. sifatida taʼriflanadi. Marksizmda K. — i.ch. vositalariga xususiy mulkchilikka va yollanma mehnatning kapital tomonidan ekspluatatsiya qilinishiga asoslangan ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya, deb talqin etiladi.

2.1. Sharl Lui Monteske (1659-1753) hokimiyat bo’linish g’oyasining muallifi. U yagona davlat hokimiyatini uch teng vakolatli va mustaqil qismga: qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga ajratishni taklif qilgan.

Shuningdek Jon Lokk (1632-1704) ijro etuvchi hokimiyatni qonun chiqaruvchi hokimiyatdan ajratish taklifini bergan.

2.2 “Inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasi” – Buyuk fransuz inqilobining siyosiy manifesti. 1789-yil 26-avgustda Ta’sis majlisida qabul qililngan. Shaxs, so’z, vijdon erkinligini, fuqarolarning qonun oldida tengligini, zulmga qarshilik ko’rsatish huquqini, xususiy mulk daxlsizligini asosiy huquqlar sifatida e’tirof etgan.
2.3 Kapitalizm iqtisodiy tizim sifatida. Kapitalizmning mohiyati va asosiy xususiyatlari:

Kapitalistik iqtisodiyot barcha oldingi tizimlarga qaraganda ancha progressivdir. Kapitalizm quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi:

Uning iqtisodiy asosi ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilikdir;

Ish erkinligi;

Xodimlar - o'z mehnatlari uchun ish haqini oladigan qonuniy jihatdan bepul shaxslar;

Erkin raqobat - bu texnologik taraqqiyotning asosiy omili;

Savdo bozorlarini kengaytirish;

Tez ishlab chiqarish o'sishi.

Ba'zi yirik korxonalar allaqachon mavjud, ammo umuman ijtimoiy ishlab chiqarish kichik korxonalarning ko'pligi bilan ajralib turadi.

Erkin raqobat deganda:

birinchidan, bozorda nimani va qancha hajmda yaratishni mustaqil hal qiladigan ko'plab mustaqil firmalar mavjud;

ikkinchidan, bozorga kirish ham, undan chiqish ham cheklanmagan;

uchinchidan, ma'lum bir maqsadga mo'ljallangan mahsulotlar eng muhim xususiyatlarida bir xil;

to'rtinchidan, firmalar bozor narxlarini boshqarish bilan shug'ullanmaydilar.

Raqobat ishlab chiqaruvchilarga mahsulotlarni yangilashga turtki beradi. Xaridor uchun kurashning natijasi iste'molchilar talabini o'rganadigan va tovarlarni sotishning yangi shakllari va usullarini yaratadigan savdoni rivojlantirish siyosati. Bularning barchasi nafaqat kompaniyaning daromadini oshiradi, balki xaridorning ehtiyojlarini qondiradi. Natijada iste'molchi ham, jamiyat ham foyda ko'radi

2.4 Utopik sotsializm ilmiy fikrlashning eng muhim manbalaridan biri bo'lgan ijtimoiy fikrning eng katta yutug'i sifatida Tomas More-ga ko'plab g'oyalarni tug'dirish majburiyatini yukladi. 1516 yilda Mor tomonidan yozilgan. "Eng foydali davlat tuzumi va yangi Utopiya oroli haqidagi juda foydali va qiziqarli, haqiqatan ham oltin kitob" yoki qisqacha "Utopiya" marksistik sotsializm nomini oldi. More o'z asarlarida o'z davri uchun davlat hokimiyatini tashkil etishning mutlaqo yangi demokratik tamoyillarini taklif qildi, huquqiy muammolarni gumanistik nuqtai nazardan keltirib chiqardi va hal qildi. Kaporistik shakllanishning shakllanishi va dastlabki kapitalistik munosabatlarning paydo bo'lishi davrida shakllangan Mora qarashlari tarixiy ahamiyatini yo'qotmadi. Uning ideal davlat loyihasi hozirda turli mamlakatlar olimlarining keskin qarama-qarshi fikrlarini keltirib chiqarmoqda. Olim, shoir, huquqshunos va davlat arbobi T.Moraning hayoti va ijodi ko'plab tadqiqotchilar e'tiborini tortmoqda.

Thomas More davri.

XV asrning oxiri. yangi zamon kelishini ta'kidladi. Ushbu davrdagi iqtisodiy rivojlanish tendentsiyalari dastlabki kapital to'plash jarayonining boshlanishiga olib keldi. Angliya va Evropaning boshqa rivojlangan mamlakatlarida yangi ijtimoiy munosabatlar paydo bo'ldi - kapitalistik, yangi sinflar vujudga kelmoqda, millatlar shakllanmoqda, davlat hokimiyatining markazlashuvi kuchaymoqda, bu esa mulk-vakillik monarxiyalarini mutloq mustamlakachilarga aylantirishga tayyorlanmoqda. Feodalizmga, odamni katolik cherkovi tomonidan ruhiy qullikka, sxolastizm va xurofotga qarshi kurash boshlanadigan birinchi maydonga aylangan mafkurada yangi kuchlar paydo bo'ldi.

Italiyada 14-15 asrlarda va Evropaning boshqa davlatlarida 15 - 16 asrlarning boshlarida Uyg'onish davri boshlandi - qadimgi madaniyatning "uyg'onish" bayrog'i ostida yurgan harakat. Taxminan bir vaqtning o'zida gumanizm va cherkovni isloh qilishning mafkuraviy oqimlari paydo bo'ldi. Ularning har birining o'ziga xos shakli va ijtimoiy-siyosiy g'oyalari mavjud.

T. Mora davridagi gumanistlarning aksariyati o'rta darajada progressiv qarashlarga ega odamlar edi. Ular ma'rifatni rivojlantirishga, davlat apparatida tovlamachilik va johillikni yo'q qilishga, qonunlar va axloq qoidalarida shafqatsizlikni yumshatishga chaqirdilar, ammo endi yo'q. Biroq, ko'proq radikal ta'limotlar insonparvarlik tubida paydo bo'ldi. Ulardan birining muallifi T. More edi - XVI asrning taniqli ingliz gumanisti. Uning siyosiy va huquqiy qarashlari nafaqat yangi ijtimoiy va siyosiy munosabatlarning paydo bo'lishini aks ettirdi, balki, eng avvalo, ularning o'ziga xos ichki ziddiyatlarini ochib berdi.

O'sha paytda Angliyada kapitalning misli ko'rilmagan nisbatlarda to'planishi kichik tovar ishlab chiqaruvchilarning, ham hunarmandlarning, ham dehqonlarning halokatiga sabab bo'ldi. O'rta asrlarga oid hujjatlarning "nusxalari" ga asosan, dehqonlar-ko'chib yuruvchilar, ayniqsa shaxsan bo'sh bo'lganlar, ammo vaqtincha egalariga, ayniqsa, feodal er egalariga bog'liq bo'lgan.

Ingliz matolari sanoatining rivojlanishi bilan bir qatorda xom ashyoga talab keskin o'sdi, bu 15-asr oxiri - 16-asr boshlarida qo'ychilikning jadal o'sishiga olib keldi. Mamlakat yirik yer egalariga tegishli ekin maydonlarini ommaviy ravishda yaylovlarga aylantirdi. Lendlordlar "qo'rg'on" deb ataladigan amaliyotni keskin kengaytirdilar - kommunal erlarni egallab olish va egallab olish, bu erlarga dehqonlar tomonidan ajratilgan erlar qo'shilgan edi. Shunday ko'p miqdordagi dehqonlar vayron qilindi va hatto o'zlarining ish bilan ta'minlay olmaydigan joylaridan haydab chiqarildi.

Shu bilan birga, Britaniya davlati tarixda "qonli qonunlar" deb ataladigan "beparvo qonunlar" ni yaratdi.

2.5 Gegel fuqarolik jamiyati hamda siyoisy davlat haqidagi farqni ko‘rsatib o‘tadi. Fuqarolik jamiyati hamda siyosiy davlat haqidagi farqni ko‘rsatib o‘tadi. Fuqarolik bosqichida haqiqiy erkinlikka hali erishilmagan bo‘ladi.

Fuqarolik jamiyati tuzilmasida uch qatlam mavjud:

1. 
   Subardinatsiya (er egalari-dvoryanlar va dehqonlar);
   
2. 
   Ishlab chiqarish qatlami (fabrikada ishlovchi, sotuvchilar, hunarmandlar);
   
3. 
   Umumiy qatlam (mansabdor shaxs).
   

Fuqarolik jamiyati talqin qilishda Gegel qonun odil, sudlov, politsiya faoliyati haqidagi muammolarga to‘xtaladi. Bu institutlar umumiy manfaatlarga xizmat qilish bilan birgalikda davlatning kuch qudratini ham tashkil etadi.

U siyosiy davlat boshqaruvini tanqid ostiga olib davlatning (politsiyaning) shaxsiy ishlariga aralishishning chegarasi bo‘lishi keraqligini aytadi. Gegel fuqarolik jamiyati masalasi haqida to‘xtalib o‘tar ekan, avvalo uning vujudga kelishiga sabab, xususiy mulkchilik hukmronligi natijasida insonlarning tengligini ta’minlash maqsadida paydo bo‘lgan, deb e’tirof etadi. Uning fikriga qaraganda davlat ong, erkinlik, huquq kabi g‘oyalarni ilgari suruvchi tushuncha hisoblanadi. “Davlat bu xudoning erdagi amridir” va u ongga xizmat qiladi, deydi u. Garchi Gegel reaksion mohiyatga ega bo‘lgan davlatlar mavjudligini tan olsada (bunda u davlatlarning ichki va tashqi siyosatini, xalqqa nisbatan bo‘lgan munosabatlarini e’tiborga oladi) bunday davlatlarni huquq falsafasining doirasiga kiritmaydi. Gegel ongga asoslangan haqiqiy davlatni tan oladi. Gegel ham huquqiy davlat tarafdoridir. Erkinlik esa huquqiy davlatga erishish demakdir. Gegelning ongli davlatida individlarning huquq va erkinliklari monarxiyasi, ularning jamoasi, jamiyat, davlat va ularning organlari xuddi organiq jarayon sifatida harakat qiladi. Gegelning fikricha davlat g‘oyasi uch ma’noni bildiradi:

-mustaqil davlat ko‘rinishidagi tushuncha (bu o‘rinda davlat tizimi, davlatning ichki huquqi nazarda tutiladi);

-davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarda tashqi davlat g‘oyasi;

- umumjahon tarixi g‘oyasi.

Gegel nazariyasi bo‘yicha muayyan bir erkinlikni ifodalovchi davlat bu individual davlatdir. Bunday davlat hoqimiyatning bo‘linish tamoyiliga asoslangan holda ish olib boradi. Biroq, bu davlat konstitutsion monarxiya shaqlida bo‘lishi lozim. Uning fikricha siyosiy davlat quyidagi uch hoqimiyatga bo‘linadi:

- qonun chiqaruvchi;

- vakillik hoqimiyati;

- hukmdor hoqimiyat;

Gegel xalq suverenitetining demokratik g‘oyasini tanqid qiladi. U vorislik konstitutsiyaviy monarxiya suverenitetini yoqlaydi.

YAxshi tashkil etilgan konstitutsiyaviy monarxiyada monarx o‘z vakolatini belgilar ekan davlat ishlarini hal qilishda qabul qilingan qonunlarga qo‘shimcha ravishda monarx “Men xohlayman” iborasini kiritishning o‘zi kifoya. Vakillik hoqimiyati tarkibiga Gegel sud hoqimiyatining vazifasi monarx qarorlarini ijro etish, mavjud qonunlar va tashkilotlarni qo‘llab-quvvatlashdan iborat. Hukumat a’zolari hamda davlat mansabdor shaxslari xalqning o‘rta qatlamidan, ya’ni ziyoliylardan iborat bo‘lishi kerak deydi, u. Uning tavsiflashicha qonun chiqaruvchi hoqimiyat bu umumiy belgilovchi va o‘rnatuvchi hoqimiyatdir. Qonun chiqaruvchi kengash ikki palatadan iborat bo‘ladi.

YUqori palata vorislik tamoyiliga asosan er-mulk egalaridan tashkil topadi, deputatlar palatasi esa fuqarolik jamiyatining qolgan qatlamlaridan tashkil topib, ovoz berish yo‘li bilan emas, balki jamoat korporatsiya tashkilotlari tomonidan nomzodlikka taqdim etiladi. Gegel palatalarda ommaviy muzoqaralar o‘tkazish, erkin fikr bildirish, so‘z erkinligi bo‘lishligi tamoyilini yoqlab chiqdi.

Davlat g‘oyasining yuqori nuqtasi bu uning suverenitetidir. Davlatlar bir-birlariga nisbatan mustaqil, erkin va daxlsiz bo‘lmog‘i lozim. Bu bilan u davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarda tenglik g‘oyasini ilgari surdi. SHu bilan birga Gegel suverenitet deganda, davlatning barcha axloqiy masalalarda ham erkinligi tushuniladi.

2.6 Liberal yo‘nalish vakillarining siyosiy-huquqiy va mafkuraviy qarashlari

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida rus siyosiy va huquqiy fikrida liberalizm g‘oyalari rivoj topa boshladi. Liberal yo‘nalish vakillari Rossiya va Farbiy Evropa davlatlarining rivojlanish yo‘llari birdir, degan g‘oyani asosladilar. Ular mustabid monarxiyani konstitutsion monarxiya bilan almashtirishga qaratilgan islohatlarni amalga oshirishni talab qilib chidilar. Bu talablarning asoslashda ular tabiiy huquq nazariyasiga, Kant va Gegelning huquq falsafasiga murojat qildilar.

Bu yo‘nalish namoyondalari B.N.CHicherin, P.I.Novgorodsev, I.A.Il’in, K.D.Kavelin, S.A.Muromsev, M.M.Kovalevskiy va boshqalar.

B.N.CHicherin (1828-1904) qalamiga mansub asarlar orasida "Xuquq falsafasi" va 5 jildlik "Siyosiy ta’limotlar tarixi" alohida o‘rin olgan.

B.N.CHicherin ta’limotiga ko‘ra, inson o‘z tabiati bilan eng sezgir va o‘z qadr-qimmatini onglashga qodir mavjudotdir. Uni oddiy qurolga aylantirish mumkin emas. Kishilik jamiyatlarining barchasini harakatlanuvchi kuchi mana shu ongdir. Huquq g‘oyasi mana shu ongdan kelib chiqadi va borgan sari kengayib ongda hukumronlik qila boshlaydi.

Biroq odam jamiyatda yashaydi va uzluksiz o‘z erki doirasini kengaytirishga intiluvchi boshqa odamlar bilan to‘qnashadi. "SHundan, deydi CHicherin, ularning har biriga nima tegishliligini aniqlash va o‘zaro tortishuvlarni bartaraf qilish uchun muayyan qoidalar o‘rnatish zarurati paydo bo‘ladi. Huquq kishilik jamoasining ilk bosqichlarida mana shunday paydo bo‘ladi va o‘sish, murakkablashish natijasida eng yuqori bosqich tomon rivojlanadi. Huquq bu erkinlikni umumiy qonun ostida o‘zaro cheklovchi, barcha kishilik jamiyatlarining ajralmas belgisidir".

SHunday qilib CHicherin huquqning paydo bo‘lishi va yashash sabalarini jamiyatda mavjud ikki qarama-qarshi elementdadir deb ko‘rsatadi: erkdan iborat shaxsning ruxiy tabiati va erkinlikni cheklovchi qonunda ifodasini topgan ijtimoiy omil. Bularning o‘zaro munosabatlarini uyg‘unlashtirish asosiy masaladir.

B.N.CHicherin huquq falsafasining ajamiyati va rolini ko‘rsatishga o‘rindi. Uning fikricha, huquqning falsafiy asoslari amaliyot uchun ko‘rgazma vazifasini o‘taydi, chunki "huquq sohasi ijobiy qonunchilik bilangina cheklanmaydi".

Amaldagi qonunlar odamlar ehtiyoji va qarashlarining o‘zgarishi bilan o‘zgarib boradi va inson irodasi bilan yaratilganligi uchun yaxshi va yomon bo‘lishi mumkin. Ularni odamlar baholaydilar. Qonun chiqaruvchining o‘zi ham qonunlarga baho beradi. Qonun chiqaruvchi o‘zining ko‘rgazmalariga itoat qilishi shart bo‘lgan odamlarning huquq va majburiyatlarini belgilashda nimaga asoslanishi kerak? U bunday ko‘rgazmani amaldagi huquqning o‘zidan ololmaydi, chunki uning o‘zini baholash va o‘zgartirish kerak. Buning uchun boshqa yuqori darajadagi tasavvur va tushunchalar kerak bo‘ladi. Qonun chiqaruvchi hayotiy tajriba ko‘rgazmalari bilan ham kifoyalana olmaydi, chunki ular bir-biriga qarama-qarshi tushunishni talab qiladigan har xil element, manfaat va talablardan iboratdir. Amaldagi qonunlarning nisbiy kuchi va qadr-qimmatini aniqlash uchun umumiy tarozi va o‘lchov, ya’ni yo‘l ko‘rsatuvchi qo‘llanma bo‘lishi kerak. Bu vazifani faqat falsafa bajara oladi.

Odamlarning huquq va majburiyatlarini qonunda aqilga muvofiq belgilash uchun huquq nima, uning man’bai qaerda va undan qanday talablar kelib chiqadi, kabi masalalarni bilish kerak. Bu muammolar inson shaxsi bilan uzviy bog‘liq. Buning aniqlash inson tabiati, uning xususiyatlari va hayotiy maqsadlarini tadqiq qilishni talab qiladi. Bu masalalarning barchasi huquq falsafasi doirasiga kiradi, deydi CHicherin. U Gegel huquq falsafasiga asoslanadi.

SHaxs va jamiyat masalalarini taxlil qilishda B.N.CHicherin o‘zining individualizm konsepsiyasini bayon qiladi. Insonning aql-zakovatli mavjudod ekanligi erkin irodada namoyon bo‘ladi. Mana shu tufayli inson shaxs sifatida tan olinadi va unga huquqlar beriladi. SHaxs barcha ijtimoiy munosabatlarning ildizi va belgilovchi asosidir.

Qonunning erkinlikka nisbatan munosabati ikii xil bulishi mumkin: majbur qilish (davlat qonunini) va ixtiyoriy (ahloqiy qonun). Birinchisi tashqi erkinlik doirasidan tashkil topgan tashqi harakatlarga taaluqli, shulargina majbur qilinishga mansubdir; ikkinchisi ichki erkinlikdan chiqadigan intilishlarga murojat qiladi. Birinchisidan huquq paydo bo‘ladi, ikkinchisi ahloq ma’nbaini tashkil qiladi.

CHicherin huquqning sub’ektiv huquq va ob’ektiv huquq ma’noda tushunish lozim deydi. Sub’ektiv huquq bu ahloqiy imkoniyat, boshqacha aytilsa, qonun doirasida erkin harakat qilish imkoniyati. Ob’ektiv huquq erkinlikni belgilovchi qonunning o‘zi. Bu ikki ma’noning birlashtirish natijasida huquqning umumiy tarifini beradi. "Huquq qonun bilan belgilangan erkinlikdir".

B.G.CHicherin ijobiy huquq zaminida tabiiy huquq yotishi kerak degan g‘oyani olg‘a suradi. Tabiiy huquq inson aql-idrokidan kelib chiqadigan, majburiy bo‘lmagan umumiy yuridik normalar tizimidir. Tabiiy huquqning adolat, tenglik va erkinlik kabi normalari ijobiy qonunlar uchun asosiy o‘lchov va qo‘llanma bo‘lishi kerak, deydi CHicherin.

B.G.CHicherin jamiyat tuzilishi haqida fikr yuritar ekan, 4 birlikni ajratadi: oila, fuqarolar ittifoqi (fuqarolar jamiyati, individlarning tashqi erkinlik sohasi), cherkov ittifoqi (ichki erkinlik va vijdon, insonning xudo bilan muloqatda bo‘lishi va ahloqiy qonunning bajarilishi sohasi), davlat ijtimoiy ittifoqlar rivojining eng yuqori bosqichi.

CHicherin fikriga ko‘ra, davlat barcha ittifoqlar ichida eng ustivoridir. Lekin u boshqa ittifoqlar mustaqilligiga to‘sqinlik qilmasligi kerak. Barcha ittfoqlar muassasaga emas, shaxsga, erkin odamlarga tayanadi. Ittifoqlarning maqsadi ham shundadir. "SHaxslar muassasalar uchun emas, mussasalar shaxslar uchun. Muassasalarning takomillashtirish ham shunga bog‘liq".

B.I.CHicherinning ta’limoti rus mustabid tuzumini isloh qilishga, konstitutsion monarxiyaning joriy qilish zarurligini asoslashga qaratilgan edi. B.N.CHicherin g‘oyalari rus huquqiy fikr rivojida chuqur iz qoldirdi.