6-tema. Ádep-ikramlılıq qádiriyatlar filosofiyası. (Etika) Joba

Moral` hám huqıq múnásibetleri. Sociallıq pánler sistemasında «Etika»nıń tutqan ornı.
Moral` hám huqıq - insan múnásibetiniń óz-ara baylanıslı bolġan mańızlı elementleri. Olardıń tábiyatı jámiyettegi konkret tariyxıy shárayat, sociallıq-klasslıq strukturaġa baylanıslı boladı. Demokratiyalıq puqaralıq jámiyette moral` hám huqıqtıń óz-ara baylanıslılıġı tómendegi nızamlılıq sebepli ob`ektivlesedi – ulıwmaxalıqlıq huqıqtıń morallıq potencialı, nızamshılıqtıń morallıq tiykarları ósip baradı.
Joqarıda atap ótkenimizdey, moral` - insan hám jámiyet ortasındaġı ob`ektiv baylanıslılıq sebepli kelip shıġatuġın, hár bir shaxstıń ómiri hám iskerligin basqaratuġın, tártipke salatuġın princip hám normalar jıyıntıġı.
Solay etip, huqıq – tek ġana siyasiy-yuridikalıq emes, al bálkim sociallıq-morallıq qubılıs. Jámiyettiń huqıqıy ómiri insanpárwarlıq, ádalat, hújdan hám parız, ar-namıs, erkinlik hám juwapkershilik kibi morallıq qubılıslarsız rawajlana almaydı.
Moral` hám huqıq múnásibetlerine áyyemgi dáwirlerden-aq oyshıllar óz itibarın qaratqan. Sokrat, Platon, Aristotel` huqıqıy ideologiyanı islep shıgar eken, etikanı nızamshılıq penen baylanıstırıwġa háreket qılġan. Rim yuristleri: «huqıq úrp-ádetler maqullaġan nárselerdi usınıs etedi» degen postulattı ilgeri súrgen.
Jańa dáwirde moral` hám huqıq úzliksiz baylanıslılıqta alıp qaralġan, hátteki Gel`veciy: ««Etika» hám «Nızamtanıw»dı men bir pán dep túsinemen»²,-dep jazadı.
Nemec klassikalıq filosofiyası wákilleri de moral` hám huqıq múnásibetlerine óz itibarların qaratqan. Kant huqıq moral`ġa boysınadı dep esaplaġan. Gegel`diń pikirinshe, moral` hám huqıq birin-biri talap etedi, parqı sonda, moral` sırttan bolatuġın májbúriylikke jol qoymaydı.
Haslında, huqıq insan is-háreketin basqarıw forması sıpatında tariyxıy progresstiń belgili bir basqıshında moral` normalarınan kelip shıġadı. Huqıq óziniń rawajlanıwınıń túrli basqıshlarında moral` menen derlik uyġın bolġan. Tek waqıt ótiwi menen jazba hám qáliplesken nızamshılıqqa aynalġan. Basqasha qılıp aytqanda, huqıq óz ishine ádep-ikramlılıqtı qamtıp aladı.
Moral` hám huqıqtıń múnásibeti tómendegilerde kórinis tabadı:

1. 
   birligi hám uqsaslıgında;
   
2. 
   parıqlı tárepleriinde
   
3. 
   óz-ara tásirinde.
   

Moral` hám huqıq sociallıq sana formaları sıpatında ulıwmalıq sociallıq funkciyanı atqaradı; insannıń jámiyettegi iskerligin basqaradı, normativ ózgeshelikke iye hám puqaralar bul norma hám principlerge ámal qıladı. Bul norma hám principler ulıwmalıq xarakterge iye hám jámiyettiń barlıq aġzalarına tiyisli bolıp tabıladı..
Moral` hám huqıqtıń ulıwmalıq tárepleri:

• 
  Sociallıq sana forması;
  
• 
  Ulıwmainsanıy qádiriyatlardıń moral` hám huqıq ushın ulıwmalıq bolġan tiykarında rawajlanadı;
  

• 
  Morallıq hám huqıqıy múnásibetler sohalarining sáykes kelishi;
  
• 
  Morallıq hám huqıqıy múnásibetlerdiń ulıwmalıq maqset, wazıypaları hám talapları;
  
• 
  Insannıń jámiyettegi minez-qulqın basqaradı;
  
• 
  Sociallıq minez-qulıqtı basqarıwshı normalar jıyıntıġı;
  

• 
  Moral` hám huqıq norma hám principlerine ámel qılıwdıń májbúriyligi.
  

Sonıń menen birgelikda moral` hám huqıq bir qansha parıqlı táreplerge iye. bul parıqlar tómendegilerde kórinis tabadı:
Moral` hám huqıqtıń parıqları

Moral`	Huqıq
Normalar jazba xarakterga iye emes, urf-ádet hám dástúrlerda belgilenedi.	Normalar anıq formal xarakterge iye rásmiy hujjatlerde belgileb beriledi.
Normalar ob`ektiv ráwishte kelip shıġadı.	Normalar mámleket tárepinen ornatıladı.
Ámel qılınıwın támiyinlew mexanizmi-amiyetshilik pikiri	Ámel qılınıwın támiyinlew mexanizmi-mámleket organlarınıń sankciyası.
Iqtıyar erkinligi orın alġan	Iqtıyar erkinligi normativ hújjetler menen qatań shegaralanadı.

Moral` hám huqıq óz-ara baylanıslı hám birin-biri talap etiwshi qubılıslar esaplanadı:

1. 
   Moral` hám huqıq, barlıq puqaralardıń mápleri, umtılısları hám erkin ańlatadı;
   
2. 
   SHaxs hám jámiyet máplerin uyġınlastıradı;
   
3. 
   Milliy hám múlkiy jaġdayına qaramastan hár bir puqaraġa teń talaptı qoyadı;
   
4. 
   Moral`daġı teńlik principi adamlardıń nızam aldındaġı teń huqıqlı ekenligine sáykes keledi;
   
5. 
   Minez-qulıqtı bahalaw ushın bir qıylı ólshemlerdi ilgeri súredi: ádalatpárwarlıq, insannıń tábiyiy huqıqların puqaralıq hám siyosiy erkinlikti húrmet etiw:
   
6. 
   Moral` isendiriw metodına tiykarlanadı, bul metod huqıqta da tiykarġı metod esaplanadı.
   

Demek moral` hám huqıq bir-biri menen organikalıq baylanıslı, biri ekinshisine tásir kórsetetuġın qubılıs. 
«Etika» páni joqarıda bayan etilgen mashqalalar menen shuġıllanar eken, rawajlanıp baradı. Etika házirgi waqıttı bir qansha tarawlarġa bólinip, hár bir tarawı belgili bir mashqalalar menen shuġullanadı. 

1. 
   Ulıwmalıq etika teoriyası - moral`, onıń tábiyatı, mánis-mazmunı, ózgesheligi, quram bólekleri, onıń jámiyet rawajında tutqan ornın úyrenedi.
   
2. 
   Tariyxıy etika moral`diń kelip shıġıwın, onıń tariyxıy rawajlanıw nızamların, hár qıylı morallıq teoriyalardıń tariyxtaġı ornın, rawajlanıw basqıshların úyrenedi.
   
3. 
   Normativ qádiriyatlar etikası anıq moral` normaların, morallıq májbúriylik talapların, morallıq miyras sıpatında qáliplesip áwladtan-áwladqa ótip kiyatırġan morallıq qádiriyatlar sistemasın úyrenedi.
   
4. 
   Kásiplik etika­ - hár bir kásip-ónerge tán morallıq norma, princip hám sıpatlardı úyrenedi hám turmısqa engizedi.
   
5. 
   Morallıq tárbiya teoriyası - moral`diń jámiyet talabı, zárúrligi hám máplerinen kelip shıqqan halda onı turmısqa engiziwdiń qurallarıv hám usılların úyrenedi.
   

Etikanıń quram bólimleri (tarawları) ajıralmas baylanıslılıqta bolıp, birin-biri talap etedi hám toltırıp turadı.
Etika basqa sociallıq-filosofiyalıq pánler sistemasında ózine tán orınġa iye. Etikanıń estetika menen múnásibeti ásirese ózine tán. Óytkeni insan birer bir iskerlikti ámege asırar eken, belgili bir kóz-qaras, jaqsılıq yaki jamanlıq (moral`) hám gózzallıq yaki kelbetsizlik (estetika) kóz-qarasınan is kóredi. YAġnıy ishki gózzallıq hám sırtqı gózzallıq uyġınlıġına itibar qaratadı. Sonıń menen birge, iskusstvo estetikanıń tiykarġı izertlew ob`ektlerinen esaplanadı. Hár bir iskusstvo shıġarmasında morallıq-tárbiyalıq aspektten mańızlı bolġan ideyalar ilgeri súriledi hám dóretiwshi kórkem obrazlar arqalı morallıq ideallardı jaratadı.
Etika, sonday-aq, pedagogika páni menen ajıralmas baylanıslılıqta rawajlanıp baradı. Kámil insandı qáliplestiriw, tálim beriw processlerin tárbiyalıq processlersiz, «Ádepnama» sabaqlarınsız kóz aldına keltirip bolmaydı. Sol sebepli etika pedagogikanıń tiykarı esaplanadı. Etika psixologiya páni menen baylanıslı. Psixologiya anaw yaki mınaw is-háreket, minez-qulıq sebepleriniń psixologiyalıq tábiyatın hám qáliplesiwiniń shárt-shárayatların ashıp beredi. Etika bolsa psixologiya izertlegen qubılıslardıń morallıq áhmiyetin túsindiredi dep kórsetip ótiledi A.SHerning «Axloqshunoslik» kitabında.
Etika menen sociologiya insan iskerligin basqarıwdıń ózine tán bolġan moral`di úyrenedi. Sociologiya insanlardıń ġalaba is-háreketi hám olardıń nızamlılıqların tek belgili bir sociallıq dúzim sheńberinde ġana izertleydi. Etika bolsa belgili bir sociallıq dúzim yaki dáwir sheńberinen shıġıp, keyingi dáwirler ushın da tariyxıy hám morallıq áhmiyetke iye bolġan shaxsıy is-háreketlerdi hámde olardıń sebeplerin úyrenedi. 
Etikanıń politologiya menen múnásibeti de ózine tán. «Siyasiy gúres qarama-qarsı morallıq qaġıydalar gúresin talap etedi. SHaxsıy umtılıslar menen mámleket (jámiyet) máplerinińsáykesligi, maqsetler hám qurallardıń pák yaki napákligi mashqalaları ortaġa shıġadı» dep atap kórsetedi A.SHer. Siyasat qanshelli ádep-ikramlılıqqa iye bolsa, sonshelli raconal boladı.
XX ásirdiń ortalarına kelip etikanıń ekologiya menen baylanıslılıġı kúsheydi. Óytkeni júzege kelgen ekologiyalıq keskinlik jaġdayı insannıń tábiyatqa bolġan múnásibetin túpkilikli ózgertiw zárúrligin keltirip shıġardı. Endilikte global ekologiyalıq mashqalalardıń aldın alıw insannıń tábiyatqa qatnasta sociallıq-morallıq múnásibetine baylanıslı bolıp qaldı. Morallıq bahalaw hám basqarıw ob`ekti tábiyattıń ózi emes, bálkim insannıń tábiyatqa bolġan múnásibeti bolıwı kerek.
Kórip turġanımızday, etikanıń jámiyet rawajındaġı ornı barġan sayın artıp barmaqta. Elimiz ġárezsizlikke eriskennen keyin etika jańalanıp atırġan jámiyette barġan sayın óziniń joqarı statusın iyeleydi. Etikanıń aldında jańa demokratiyalıq hám huqıqıy mámleket qurıwġa kirisken elimiz puqaralarınıń, ásirese, jaslardıń morallıq dárejesine juwapkershilik wazıypası hám kámil insan tárbiyasın teoriyalıq tiykarlaw wazıypası turıptı. Bul wazıypanı tek ġana ádep-ikramlılıqqa jańasha jantasıwlar tiykarında ámelge asırsa boladı.