6-tema. Ádep-ikramlılıq qádiriyatlar filosofiyası. (Etika) Joba
partikulyar (shańaraqa tiyislilik)
Download 66.37 Kb.
|
6-tema. Ádep-ikramlılıq qádiriyatlar filosofiyası. (Etika)
|
partikulyar (shańaraqa tiyislilik); transtsendental (Qudayġa isenimniń kórinis tabıwı). Sonday-aq, M. Rokichtiń qádiriyatlar klassifikaciyasına ayrıqsha toqtap ótiw zárúr. Ol dún`yadaġı eń belgili metodikanıń avtorı. Bul metodikanıń tiykarġı maqseti shaxstıń qádiriyatlıq baġdarlarınıń ierarxiyasın anıqlaw bolıp tabıladı. Insannıń barlıq qádiriyatların M.Rokich eki úlken kategoriyaġa ajıratadı: 1) terminal (yaki qádiriyat-maqsetler) - insannıń juwmaqlawshı maqset oġan erisiw ushın qılınatuġın barlıq is-háreketlerge ılayıqlıġına bolġan isenimi; 2) instrumental (yaki qádiriyatlar-usıllar) - insannıń minez-qulıq hám is-háreketiniń belgili bir usılı maksetke erisiw ushın eń tabıslısı ekenligine isenimi. Qádiriyatlardıń hár qıylı klassifikaciyaları bar, tómendegi tablicada olardıń qısqasha bayanı keltirilgen: Qádiriyatlar klassifikaciyası
Usınılġan klassifikaciyanı analizlep, insan ómirindegi tiykarġı qádiriyatlar neden ibarat degen soraw tuwıladı? Haslında, bunday qádiriyatlar júdá kóp, biraq eń mańızlısı, ulıwmalıq (yaki universal) qádiriyatlar bolıp tabıladı, olar V.Frankldıń pikirine kóre, insannıń úsh tiykarġı bolmısı (ekzestencialları) - mánawiyat, erkinlik hám juwapkershilikke tiykarlanġan. Psixolog tárepinen qádiriyatlardıń tómendegi toparları ajıratıladı («máńgilik qádiriyatlar»): adamlarġa málim bir jámiyetke ne bere alatugınlıġın túsiniwge imkaniyat beretuġın dóretiwshilik; insan ózi socium hám jámiyetten neni alıwı múmkinligin túsiniwge úndeytuġın keshirmeler; adamlardıń ózleriniń ómirin birer-bir tárizde shekleytuġın faktorlarġa qatnaslı óz ornın (pozitsiyaların) ańlawġa imkaniyat beretuġın múnásibetler. Sonı da atap ótiw kerek, insan ómirinde morallıq qádiriyatlar eń áhmiyetli orındı iyeleydi, óytkeni adamlardıń moral` hám morallıq normalar menen baylanıslı qararlardı qabıllawında jetekshi rol` oynaydı hám bul, óz gezeginde, olardıń shaxsıyatınıń rawajlanıwı hám insanpárwarlıq baġdarlanġanlıġı dárejesin korsetedi. Insan ómirinde qádiriyatlar sisteması. Insan ómirinde qádiriyatlar mashqalası psixologiyalıq izertlewlerde jetekshi orındı iyeleydi, óytkeni olar shaxsıyattıń ózegi bolıp tabıladı hám onıń baġdarın belgileydi. Bul mashqalanı sheshiwde qádiriyatlar sistemasın úyreniwge úlken áhmiyet beriledi hám bul jerde S.Bubnovanıń izeleniwleri salmaqlı tásir kórsetti, ol M.Rokicht`iń shıġarmaları tiykarında qádiriyatlıq baġdarlar sistemasınıń ózine tán modelin jarattı (ol ierarxiyalıq hám úsh dárejeden ibarat). Onıń pikirinshe, insan ómirindegi qádiriyatlar sisteması tómendegilerden ibarat: eń ulıwalıq hám abstrakt bolġan qádiriyatlar-ideallar (mánawiy hám sociallıq qádiriyatlardı óz ishine aladı); insan ómir iskerligi procesinde bekkemlenetuġın qádiriyatlar-qásiyetler; qádiriyatlar-iskerlik hám minez-kulıq usılları. Qádiriyatlardıń hár qanday sisteması udayı qádiriyatlardıń eki kategoriyasın birlestiredi: qádiriyatlar-maqsetler (yaki terminal) hám qádiriyatlar-usıllar (yaki instrumental). Terminallar insan, topar hám jámiyettiń idealları hám maqsetlerin óz ishine aladı, instrumental qádiriyatlar bolsa málim bir jámiyette qabıl qılınatuġın hám maqullanatuġın maqsetlerge erisiw usılların óz ishine aladı. Qádiriyatlar-maqsetler qádiriyatlar usıllardan kóre turaqlıraq, sonıń ushın olar hár kıylı sociallıq hám mádeniy sistemalarda sistemanı qurawshı faktor bolıp xizmet etedi. Jámiyette orın alġan belgili bir qádiriyatlar sistemasına hár bir adam óz múnásibetlerin kórsetedi. Psixologiyada qádiriyatlar sistemasındaġı insan múnásibetleriniń bes túri ajıralıp turadı (Y. Gudechek pikirien kóre): belsendi, ol usı sistemanıń joqarı dárejedegi internalizaciyasında ańlatıladı; konformal, yaġnıy sırtqı tárepten qabıllanġan, lekin áyne payıtta adam ózin usı qádiriyatlar sisteması menen identifikaciyalamaydı; indifferenet, bul usı sistemaġa biypárwalıq hám sistemaġa absolyut qızıġıwshılıqtıń joqlıġınan ibarat; narazılıq yaki biykarlaw, bul sistemaġa kritikalıq múnásibette bolıw hám qaralawda kórinis tabadı; oppoziciya, bul sistema menen ishki hám sırtkı qarama-qarsılıqlarda ózin kórsetedi. Atap ótiw kerek, insan ómirindegi qádiriyatlar sisteması shaxs strukturasındaġı eń mańızlı quram bólek esaplanadı, sonıń menen birge ol shegaralıq poziciyanı iyeleydi - bir tárepten, bul shaxstıń shaxsıy mánisleri sisteması, ekinshi tárepten onıń motivaciyalıq zárúrlikler tarawı. SHaxstıń qádiriyatları hám qádiriyatlıq baġdarları insannıń jetekshi sıpatı bolıp, onıń biytákirarlıġın hám ózine tánligin atap kórsetedi. Qádiriyatlar insan turmısınıń eń kúshli tártipke salıwshısı bolıp tabıladı. Olar insandı onıń rawajlanıw jolına baġdarlaydı hám onıń is-háreketi hám iskerligin anıqlaydı. Bunnan tısqarı, insannıń belgili bir qádiriyatlar hám qaliriyatlıq orientirlerge baġdarlanġanlıġı, álbette, jámiyettiń qáliplesiwine tásir kórsetedi. Neke hám shańaraq. Neke túsinigi erkek hám hayal adam ortasındaġı múnásibetlerdiń jámiyet tárepinen sakciyalanatuġın hám tártipke salınatuġın, olardıń bir-birine hám perzentlerine qatnastaġı huqıq hám minnetlerin belgilep beretuġın formanı ańlatadı. SHańaraq – nekege yaki qanlas-tuwısqanshılıq múnásibetlerge negizlengen kishi topar bolıp, onıń aġzaları turmıstıń ulıwmalılıġı, óz-ara ádep-ikramlılıq juwapkershilik hám óz-ara járdem menen baylanısqan. SHańaraqtıń yuridikalıq tiykarı erkek hám hayal ortasındaġı neke múnásibetleriniń jámiyetti orın alġan nızamlarġa sáykes ráwishte rásmiylestiriliwi bolıp tabıladı. SHańaraqtıń ádep-ikramlılıq-diniy negizleri shirkew abıroyına tayanadı. SHańaraq – jámiyettiń birlemshi, elementar buwını, ol er hám hayal, ata-ana hám perzentler ortasındaġı múnásibetlerdi ańlatadı, shańaraq turaqlı sociallıq jámáát sıpatında kórinis tabadı. SHańaraq bir qatar funkciyalardı atqaradı: - reproduktivlik (adamdı dún`yaġa keltiriw, perzenttiń tuwılıwı, adamzat násilin dawam ettiriw); - tárbiyalıq (perzentlerdi tárbiyalaw, olardıń sociallasıwı, uolarġa dástúrlerdi,miynet kónlikpelerin jetkizip beriw); - xojalıq-turmıslıq (úy miynetiniń túrleri, onı shólkemlestiriw hám shańaraq aġzaları ortasında bólistiriw); - rekreativlik (bos waqıttı hám dem alıstı shólkemlestriw); - psixologiyalıq qorġaw (óz-ara húrmet, erli-zayıplılıq hám ata-analıq parız, óz-ara járdem). SHańaraq – quramalı qubılıs, ol óz ishine tek ġana jınıslar ortasındaġı tábiyiy múnásibetlerdi emes, al bálkim eri hám hayalı, ata-ana hám perzentler ortasındaġı ekonomikalıq hám ádep-ikramlılıq baylanıslardı da qamtıp aladı. Hár bir insannıń sociallıq hám shaxsıy mashqalaların sheshiwge járdem beretuġın óz kóz-qarasları hám tuyġıların ańlatıwġa, qollap-quwatlaw tabıwġa, keńesiwge, qızıqsınıw bildiriwge, qayġısına sherik bolıwġa imkaniyat beretuġın shın kewilden keshetuġın qarım-qatnasqa zárúrlik orın alġan. Muhabbatqa tiykarlanġan nekede, shańaraqta shın kewillilik, isenim, óz-ara húrmetke tolı ayrıqsha atmosfera jaratıladı. Erkek hám hayaldıń ortasındaġı múnásibetlerdiń ıqtıyarıylıġı hám teń huqıqlılıġı barlıq jerde, ásirese, shańaraqta bolıwı kerek. Neke ekonomikalıq mútájliktiń de, ata-ananıń májbúrlewiniń de nátiyjesi bolmawı kerek. Idealda neke muhabbatqa tiykarlanıwı zárúr. Muhabbat óz jolına, lekin shańaraqlıq múnásibetler faktorlarınıń biri kúndelikli turmıs. Turmıs degende keń mániste ómirdiń óndiris penen baylanıslı bolmaġan tarawları túsiniledi, yaġnıy adam óndiris ham sociallıq iskerlikten tısqarıda bolatuġın shárayatla. Turmıs tek úydegi payız, qolaylıqlardan ġana ibarat emes hám shańaraqlıq múnásibetler menen sheklenip qalmaydı. Turmıs – bul adamlardıń kúndelikli ómiriniń reń-báreń formaları: olar qay jerde hám qalay awqatlanadı, kiyinedi, qalay dem aladı, kún tártibi, úrp-ádetleri hám dástúrleri, bir-biri menen qarım-qatnası qanday hám t.b. Neke-shańaraq múnásibetleri tariixıy aspektten ózgerip turadı. Promiskuitet (lat. promiscuus – aralas, ulıwmalıq) – insaniyat jámiyetinde neke hám shańaraqtıń hesh qanday formaları ornatılmaġan dáwirdegi jınıslar ortasındaġı shamalanılġan hesh kim tárepinen sheklenbegen múnásibetler. Toparlıq neke alġashqı jámiyettte orın alġan. Alġashqı jámiyet qanlas-tuwısqanlıq baylanısları menen baylanısqan adamlar toparları – ruwlardan quralġan. Ruw ishinde jınısıy baylanıslar shegaralanġan bolıp, ata-analar hám perzentler, aġa-ini hám apa-sińliler ortasında qarım-qatnasıqlar qadaġan etilgen. Nátiyjede toparlıq nekeler júzege kelgen hám onda neke múnásibetleri ruwlar ortasında ornatılġan. Bir ruwdıń barlık hayalları basqa ruwdıń barlıq erkekleri ushın hayal esaplanġan hám kerisinshe. Perzentler óz anaları ruwlarına kirgizilgen. Ruwda sırttan kelgen erkek hayallarġa belgili dárejede ġárezli bolġan. Bul jaġday matriarxat dep atalġan. Keyin ala poligа́miya (grek. πολύς - «kóp sanlı» hám γάμος - «neke»), kóp nekelilik – nekeniń sonday túri bolıp, onda er yaki hayal bir waqıttıń ózinde bir neshe turmıs joldasına iye boladı. Poligamiyanıń túrleri: poliandriya – jámiyet tárepinen sankciyalanġan hayal adamnıń bir waqıttıń ózinde bir neshe erge iye bolıwı. Kútá kemushırasatuġın neke túri. Qubla Hindistan hám Tibettegi geypara jámiyetler mısal bola aladı. Bul jerde hayal adam erge shıqqanda avtomatik ráwishte óz eriniń barlıq aġa-inilerine hayal esaplanıwı normal halat esaplanadı hám olar hámmesi birge jasaydı. Qubla Hindistanda poliandriyanıń júzege keliwiniń tiykarġı sebebi usı aymaqta erkek adamlardıń sanınıń hayal adamlarġa salıstırġanda br qansha kóbeyip ketibolıp tabıladı4. Poliginiya - jámiyet tárepinen sankciyalanġan erkek adamnıń bir waqıttıń ózinde bir neshe hayalġa iye bolıwı. Haslında poliginiya ruxsat etilgen jámiyette kópshilik erkekler bir hayalġa iye. Bir nesh hayachl alıw huqıqınan kóbinese joqarı sociallıq statusqa iye bolġan shaxslar paydalanadı. Bunday sheklewler orın almaġan jámiyetlerde poliginiyanıń tarqalıwın ekonomikalıq faktorlar hám jınıslardıń qatnası tıyıp turadı. Sonısı ayan, hayallardıń sanı erkeklerdiń kópshilik bólegine bir neshe hayalġa iye bolıw imkaniyatın beretuġınday dárejede kóp bolġan jámiyetler joq5. Jeke menshiktiń júzege keliwi, sharwashılıq, diyxanshılıqtıń rawajlanıwı hám bunda erkek adamnıń tiykarġı orındı iyelewi erkek adamnıń miynetiniń sociallıq áhmiyetiniń artıwına alıp keldi. Erkek adam shańaraq baslıġı bolıp baslaydı. jeke menshik onıń iyesi – erkektiń toplanġan baylıqtı kóbeytiwge hám óz perzentlerine miyras etip qaldırıwġa umtılısın arttırdı. Nátiyjede monogamiyalı patriarxal shańaraq payda boladı, yaġnıy áke-patriarx basqaratuġın, óz balaları, aqlıqları menen ózine tán obshinalar – jámáátler júzege keledi. Patriarxal shańaraq alġashqı jámiyettiń tarqalıp, ornına qul iyelewshilik jámiyetiniń júzege keliw dáwiri ushın tán bolıp tabıladı. Jeke menshiklik monogamiya jeke menshiktiń payda bolıwı nátiyjesi sıpatında tastıyıqlandı, biraq óz-ara muhabbat nátiyjesi sıpatında emes. Nekege kirip atırġanlardıń óz-ara muhabbatı menen ádette hesh kim qızıqsınbadı, olardıń erk-qálewleri, eger olar ekonomikalıq esap-kitapqa tuwra kelmese, itibarġa da alınbaġan. Qul iyelewshilik jámiyetinde neke tek erkin puqaralar ortasında ámelge asırılġan. Qullar ortasındaġı erli-zayıplılıq tek ġana jınısıy baylanıslar esaplanġan. Qul iyesi erin de, hayalın da hám olardıń perzentlerin de bir-birinen ajırata alġan, olardı hár qıylı adamlarġa satıw huqıqına iye bolġan. Feodalizmde monogamiyalı shańaraq sheńberinde nekeli hayaldın roli hám abıroyı bir qansha artqan. Óytkeni shańaraq baslıġı – feodal kóbinese úyde bolmaytuġın edi, ol óz sin`orınıń xızmetinde, áskeriy saparlarda uzaq qalıp ketken hám xojalıq hayaldıń moynına túsken. Diyxan shańaraġında hayal tolıġı menen erine boysıngan hám tágdiri ańsat keshpegen. Feodallıq jamiyette nekeni derlik biykarlap bolmaġan. SHirkew neke okıw huqıqın monopoliyalı dárejede óxlestirip alġan. Diniy ádep-ikramlılıq hayaldı erine jáne de kúshlirek shegelep qoyġan. SHańaraqlıq múnásibetler etikası. SHańaraq eki adamnıń muhabbatınan baslanadı hám muhabbattıń maqseti egoistlik qanaatlanıw emes, al bálkim ekinshi adamnıń quwanıshınaning tiykarlanġan quwanısh bolıp tabıladı, bunda súyetuġın insan óz súyiklisine ráhát, lázzet baġıshlaw arqalı baxıttı sezinedi. Bunday súyiw qábileti qayġısına sherik bola alıw qábiletinen, birinshi gezekte ózi tuwralı emes, al súygen adamı tuwralı qayġırıw, ol haqkında ġamxorlıq etiw kónlikpelerinen kelip shıġadı. Birgelikte ómir keshiriw procesinde kóp ġana nárse tek birin-biri súyiwge ġana emes, al sheriklerdiń ádep-ikramlılıq, psixologiyalık, jınısıy hám hátteki turmıslıq mádeniyatına da baylanıslı. SHańaraqlıq múnásibetlerdegi ádep-ikramlılıq mádeniyat erli-zayıplınıń olardıń muhabatınan gúwalıq beretuġın iygilik, jaqını tuwralı ġamxorlıq, onıń ushın juwapkershilik, ádeplilik, bawrıkeńlik kibi ádep-ikramlılıq sıpatları arqalı kórinis tabadı. Bul sıpatlar nekede – pútkilley hár qıylı bolġan adamlar – túrli shańaraqlardan shıqqan, túrli kóz-qaraslarġa, ádetlerge hám qızıġıwshılıqlarġa iye eki adam ushırasqanda kútá zárúr bolıp tabıladı. Psixologiyalıq mádeniyat erli-zayıplı ortasında olardıń qarım-qatnası procesinde birin-biri «sandırmastan» hám «qayta tárbiyalamastan» uyġın múnásibetlerdi ornatıwdı, bir-biriniń individuallıgın húrmet qılıwdı, bir-birine beyimlesiwdi talap etedi. Erli-zayıplınıń jınısıy mádeniyatı sezimlik umtılıwdıń, meyildiń orın alıwın, sheriginiń qálewlerin húrmet etiw hám túsiniw, olardı qanaatlandırıwġa tayar bolıwdı kózde tutadı. SHańaraqlıq múnásibetlerdiń turmıslıq mádeniyatı shańaraqlıq konfliktlerge tiykarlanadı hám onıń mánisin konfliktlerdi ulıwma boldırmaw emes, bálkim konfliktlerdi ádep-ikramlılıq aspektten durıs qabıl qılıw hám olardan múnásip ráwishte shıġıp ketiw quraydı.Bunıń ushın bolsa konfliktlerdiń kelip shıġıw sebepleri, minez-qulıq qaġıydaları hám konfliktnen shıġıp ketiw jolları tuwralı bilimler zárúr boladı. Eger shańaraqtıń barlıq aġzaları óz-ara kelisimge keliwge hám konfliktlerden qashıwġa umtılsa, onda shańaraqta udayı tınıshlıq hám qáterjamlıq húkim súredi. Lekin buġan erisiw bir qansha quramalı bolıp tabıladı. Bazıda júzege shıġıp kiyatırġan jánjeldiń ushqının óshiriw ushın úlken kúsh salıw kerek boladı. Kópshilik adamlar ádeplilik, múlayımlılıq tek úyden sırta ġana zárúr, shańaraq ortalıġında bolsa shárt emes dep esaplaydı. Lekin bul degeni barlıq múlayım sózlardı umıtıw degeni emes. «Raxmet», «iltimas», «keshiriń» kibi sózlersiz jasaw múmkin emes. Sonday-aq, jaqın adamlar múnásibetlerinde intonaciya úlken rol` oynaydı. Ol barlık múlayım sózlerdi de joqqa shıġarıwı múmkin. Ápiwayı ġana gáp shın kewilden hám múlayım esitiliwi múmkin hám kerisinshe, buyrıqtı esletiw múmkin. SHańaraqtıń hár bir aġzası bir-biriniń qızıġıwshılıqların hám talġamların húrmet qılıwları kerek. Eger er futbol tamashalawdı jaqsı kórse, hayalı bunnan ashıwlanbawı kerek, tap sonday etip eri de hayalınıń qızıġıwshılıqların esapqa alıwı zárúr. Kóp ġana jaġdaylarda ózge hayallarġa qatnasta álpayım erkek óz hayalı menen ózin pútkilley basqasha tutadı. Oz hayalına qatnasta húrmetsizlik kórsetken erkek, birinshi gezekte ózine húrmetsizlik qıladı, óytkeni «hayalıń – ekinshi yarımıń» dep jónsiz aytılmaġan. Álbette, ómirde túrli jaġdaylar orın aladı, shańaraqta jánjel ulıwma bolmamúmkin emes, lekin olar tez-tez kelip shıqpawı kerek, jarasqannan keyin bolsa konflikt, onıń sebepleri tuwralı umıtıw kerek. SHańaraqlıq konfliktlerdiń tiykarġı sebepleri: - erli-zayıplılıq múnásibetleri etikasınıń buzılıwı (qıyanet, qızġanısh); - psixologiyalıq yaki biologiyalıq (jınısıy) sáykessizlik; - erli-zayıplınıń átirapındaġı adamlar (aġayinler, tanıs-bilisler, doslar) menen nadurıs múnásibetleri; - bala tárbiyasına qatnaslı hár qıylı poziciyalar; - ata-analar hám perzentler ortasındaġı túsinispewshilikler; - turmıslıq hám finanslıq mashqalalar. Erli-zayıplılarlıń jánjellerinde ayrıqsha orındı qızġanısh iyeleydi. Ol payda bolġanında erli-zayıplı juwmaq shıġarıwġa asıqpawı, al bálkim ózine tereń názer salıp, ózin hám óz minez-qulqın ob`ektiv bahalawları dárkar. Erli-zayıplı sonı eslerinen shıġarmawları kerek, hár bir shańaraqtıń óz qıyınshılıqları bar, ómirde derlik hesh qashan ulıwma ókpe-giynelersiz, bazıda bolsa jánjellersiz múmkin emes. Jaqın adamlardıń jánjelleri belgili dárejede «stakan ishindegi boran», yaġnıy arzımaġan sebeplerge kóre júzege keledi. Kóbinese jaqın adam tárepinen jetkizilgen qapagershilik ol tárepinen shańaraq ómirine alıp kirilgen quwanıshlardan sonshelli kishkene bolıp, oġan ótkir reakciya qılıw hám soqqı menen juwap beriwge arzımaydı. Súyiklisin jamanlıqtı esten shıġarġan halda keshiriw qábileti - erli-zayıplınıń joqarı ádep-ikramlılıq mádeniyatı, shańaraqlıq párawanlıq hám baxıt-saadattıń tiykarlarınan biri bolıp tabıladı. SHańaraqlıq konfliktler hár qıylı sebep hám báhánelerden kelip shıġadı. Lekin olardıń negizinde erli-zayıplınıń olardıń shaxsiy mádeniyatınıń dárejesinen, tárbiyasınan, ádep-ikramlılıq itiqatlarınan kelip shıġatuġın hár qıylı ádep-ikramlılıq poziciyaları jatadı. Olardıń júzege keliwine konkret báháne, ádette, hár kıylı turmıslıq jaġdaylar, nastandart minez-qulıq, erli-zayıplınıń bir-biriniń keńeslerine hám qálewlerine itibarsızlıġı bolıwı múmkin. Konfliktlerdiń tiykarında ob`ektiv qıyınshılıqlar da bolıwı múmkin: jumıs kúninen talıġıw, nervtiń sharshawı, úzilis. Erli-zayıplı ókpelesti. Konflikttiń ózi turmıslıq shárayatlardıń jetik emesliginen kelip shıġadı. Ol shańaraqlıq baylanıslar ushın qáterli emes. Bunday jánjeller tuwralı «Tańġa shekem ótip ketedi» delinedi. Basqa gáp, eger kelispewshilik erli-zayıplınıń biriniń pikirinshe ekinshiniń nenidur qılıwı, óz minez-qulkın ózgertiwi, qanday da bir ádetlerinen waz keshiwi, ómirdegi baġdarların ózgertiwi zárúr bolsa hám t.b. Bir sóz benen aytqanda minez-kulkın ózgertiwdi talap etiwshi mashqala qoyılġan. Kóbinese másele dilemmaġa barıp taqaladı: tárepin alıw yaki tárepin almaw, shańaraq ushın ulıwmalıq minez-qulıq baġdarın islep shıġıw yaki islep shıqpaw. Pútkilley kútilmegen konfliktler de boladı, olar tuwralı «basıńa qar jawġan» delinedi. SHańaraqlıq mádeniyattıń dárejesi de áyne adamlardıń konfliktlerden qalay shıġıwında, olardı qalay saplastırıwında kórinis tabadı. SHańaraqta lázzetlenip jasaw kerek, lekin bul ómirde qıyınshılıqlarsız, birin-biri hesh bir qapa qılmaw múmkin degeni emes. SHańaraqlıq múnásibetlerdgi mańızlı nárse – bul bir-birine urısqanda, eskertibergende insanıy qádir-qımbatın jerge urmaw. Urısıw, eskertiw, hátteki ol ádalatlı bolġanda de, tek óz-ara jeke qalġanda aytılıwı kerek. Jánjeldiń mánisine jaqın adamlardı (aġayinlerdi, doslardı) aralastırmaw kerek. Biyganalardıń erli-zayıplı ortasındaġı múnásibetlerge, ásirese olar keskinleskende, aralasıwı maqsetke muwapıq emes. Júz bergen qubılıstı erli-zayıplılar ózleri oylap kórip, hár qıylı jaġdaylardı ólshep kóriwleri zárúr. Bunıń ushın bolsa olar ekewi qalıwı zárúr, hám kóbinese sonıń ózi de eski múnásibetlerdi tiklawge jetkilikli boladı, óytkeni birge jasaġan jıllar erli-zayıplını kóplegen jipler menen baylap qoyadı. Lekin konfliktlerdiń sebeplerin bilijeterli emes, áhmiyetlisi olardıń paytında ózin tutıwġa urınıw bolıp tabıladı. Bunıń ushın tartıs mádeniyatınıń bir neshe qaġıydalarına ámel qılıw zárúr: - Jeńip shıġıwġa umtılmaslıq, óytkeni seniń jeńisiń – súygen adamıńnın jeńilisi. SHańaraq ushın qolaylısı bolsa konflikttiń maqsetin ózgertiw, yaġnıy tartısta ózińizdiń haq ekenligińizdi dálillew emes, al bálkim turmıs joldasıńızdı konfliktti keltirip shıġarġan is-háreketti qılmawġa úndew bolıp tabıladı. - SHańaraqlıq tartısta turmıs joldasıńızġa húrmetti saqlaw, hátteki ókpe, qızġanısh, ashıw paytında da jaqında ġana onıń siz ushın eń qımbatlı adam bolġanın umıtpaw; - SHańaraqlıq ókpelerdi, giynelerdi tez umıtıw, jamanlıqlar qanshelli tez umıtılġan sayın, shańaraq ta sonshelli párawan boladı; - Ózińnen erterek hám rasın soraw - siz ushın neniń haslı qádiriyat ekenligin. Sonda júzege kelgen jaġday nervti qozdırıw ushın júdá kishkene báháne ekenligin hám onıń erteńie erli-zayıplınıń ózlerine kúlkili bolıp túyiliwi múmkinligin anıqlaysız. SHańaraqlıq múnásibetler etikası birinchi gezekte bir-birine bolġan kishipeyillikti, álpayımlıqtı, ádeplilikti, húrmet-izzetti kózde tutadı. Eri hayalınıń onıń xarakterindegi, kiyiniwindei kemshiliklerdi, perzent tárbiyasındaġı metodlardı, onıń dosların udayı da kritikalay bermewi zárúr. Hayalı da óz erine qatnasta kishipeyillik, ádeplilik, húrmet-izzetti saqlaġan halda, onı perzentleri aldında kritikalamawı, jánjellespewi, eriniń pikirine qulaq asıwı dárkar. Múnásibetlerdi anıqlaw paytında ironiyaġa, keketiwge jol qoymaw kerek, óytkeni bul nárse qarsı tárepti qorlaydı hám juwap sıpatında qarsılıqtı keltirip shıġaradı. Sonday-aq, agressiv, buyrıq hám ınjıqlıq intonaciyaları da negativ qabıl qılınadı. Keskin hám qopal sózler, hátteki olar jawız, qáhárli maqsette aytılmaġan bolsa da, insannıń dilin qattı awırtadı hám onıń dilinde uzaq waqıtqa jaġımsız iz qaldıradı. Dawlasıw, tartısıw paytında úshinshi shaxslardıń pikirlerine múrájaat etpew dárkar. Dostana sáwbet paytında erli-zayıplınıń biriniń anasınıń oy-pikirlerin keltiriwdiń ózi tınısh, múlayım tartıstı da jánjelge aylandırıp qoyıwı múmkin. Óz-ara dawalar, qanshelli orınlı bolmasın, hár qanday názik tuyġılardı óltiriwge qábiletli. Dawa kimge qılınıp atırġan bolsa, ol, sanasız ráwishte ózin ayıplawshıdan jıraq tutıwġa umtıladı, sonıń ushın tez-tez ańlatılatuġın dawalar múnásibetlerdiń úziliwine alıp keliwi múmkin. Jaqsı tárbiya tiykarları balalıqta qáliplestiriledi, biraq eger ata-analar perzentleridan ózleri hesh qashan orınlamaytuġın nárselerin talap qılatugın bolsa, onda olardıń qálegen nátiyjelerine erisiwi nagúman. Ata yaki ana óz perzentine qanshelli ádepsiz, uyat sozlerdi aytıw orınsız, ádepsiz bolatuġınlıġın atap kórsetpesin, eger olardıń ózleri jánjellesken payıtlarında qopal, uyat gáplerdi paydalanatuġın bolsa, perzent bunı hesh qashan qabıl qılmaytuġınlıġı anıq. Balalarġa ózleri ushın abıroylı, húrmetli bolġan insanlarġa eliklew tán bolıp tabıladı. Bunday insanlar bolsa balalar ushın birinshi gezekte onıń ata-anaları bolıp tabıladı. SHańaraqta bir nesha perzent ulġayıp atırġanda aġa-ini hám apa-sińliler ortasında álpayım, ádepli hám dostana múnásibetler ornatılıwı kerek. Bul múnásibetler bolsa ata-analar barlıq perzentlerin bir qıylı jaqsı kórip, barlıġına teńdey múnásibet qılġanlarında, birin ekinshisinen abzal esaplamaġanlarında ġana ornatılıwı múmkin. Perzentler ósip ulġayadı, hám áste-aqırın «qıyın» dep atalatuġın dáwir de jetip keledi. Ilgeri jaġımtay hám mómin-qabıl bolġan perzent endi bolsa keskin, jabıq, qopal bolıp qaladı. Lekin, eger ata-ana balasına dostana múnásibet kılsa, onı húrmet etse hám onıń menen óz pikirlerin ortaqlassa, paydalı hám aqıllı másláhátler berse, ózleri de perzentlerinen másláhátler sorap tursa, onda shańaraqta tınıshlıq hám óz-ara túsinisiw orın aladı. SHańaraq hám nekeniń ádep-ikramlılıq negizleriniń jaslar tárbiyasına tásiri. Neke hám shańaraqtıń bekkemligi jaslardıń shańaraqlıq turmısqa tayarlıġına baylanıslı boladı hám nekege sociallıq hám individual kóz-qaraslar sisteması sıpatındaġı múnásibet shańaraqlıq turmısqa bolġan pozitiv múnásibetti belgilep beredi. Jaslardı shańaraqlıq turmısqa tayarlaw, olardıń shańaraq hám nekeniń shaxsiy hám sociallıq turmıstaġı, jámiyet, millet táġdirindegi ornın durıs ańlawın qáliplestiriw salmaqlı milliy mashqalalardıń biri bolıp tabıladı. SHaxstıń qáliplesiwi kóz-qarasınan jaslardıń nekege kiriwge psixologiyalıq tayarlıġınıń mańızlı noqatı onıń óz is-háreketleri, yaġnıy neke hám shańaraq múnásibetlerin tártipke salıwshı huqıqıy qaġıydalar sistemasına qoyġan alġashqı qádeminiń mánisi ústinen oylanıwı bolıp tabıladı. SHaxstıń dáslepki sociallasıwı procesinde júzege kelgen neke túsinigi menen ol óziniń keleshek shaxsiy ómirinde toqnasatuġın talaplar ortasında qarama-qarsılıqlardıń pútkil bir sisteması orın alġan. SHańaraq óspirimlerdiń minez-qulqı hám tańlawına kútá úlken tásir kórsetedi. Kópshilik óspirimler óz ata-analarınan másláhát alıwdı hám olardıń qollap-quwatlawların qáleydi. Biraq ayırım ata-analar ġana óz perzentleri menen sorawlardı talqılawġa tayar, kópshiligi bolsa ósip kiyatırġan perzentlerine qanday maġlıwmatlardı beriw kerekligin anıq kóz aldına keltire almaydı. Nátiyjede, bir qatar sebeplerge kóre, búgingi kúnde óspirimlerde shańaraqtıń deformaciyalanġan, buzılġan obrazı qáliplesedi. N.I.SHevandrin jas áwladlarda neke-shańaraq múnásibetlerine qatnasta naadekvat kórsetpelerdiń qáliplesiwiniń tómendegi faktorların ajıratadı: ata-ananıń ádepsiz minez-qulqı (alkogolizm, deviant minez-qulıq); tolıq bolmaġan shańaraq; ata-ananıń óz perzentleri tárbiyası tuwralı bilim hám kónlikpeleriniń qanaatlanarsız dárejesi; ata-ana ortasındaġı negativ múnásibetler; shańaraqtaġı konfliktli múnásibetler; aġayinlerdiń shańaraq islerine hám perzent tárbiyasına aralasıwı. Z.Mateychiktiń atap ótkenindey. shańaraqta áke yaki ananıń bolmawı perzenttiń sociallıq tayarlıġındaġı salmaqlı kemshilik bolıwına qaramastan, bazıda buzılġan, unamsız, jiyirkenishli úlgilen kóre áke yaki anasız bolġan jaqsıraq. SHańaraq psixologiyası boyınsha nemec izertlewshisi Linda Anzorg «Óz ata-analarınıń minez-qulqındaġı unamsız aspektlerdi qabıl qılġan jaslar turmısta basqalarġa qaraġanda kóbirek qıyınshılıqlardı basınan keshiredi: olardıń shańaraqlıq turmısları sonnan baslanadı, olar shańaraqta jasaw iskusstvosına úyreniwden aldın múnásibetler qurıwġa úyreniwleri zárúr boladı. Qayta tayarlaw bolsa adamnıń ózinen de, onın átirapındaġılardan da qosımsha kúshlerdi talap qıladı. Derlik barlıq ata-analar «perzentlerin jaqsı turmısqa tayarlawdı» qáleydi, lekin konkret analizler sonı kórsetedi, kópshilik perzentler óz turmıslarınıń basında naqolay awhalda turadı». V.A.Sısenko shańaraqlıq turmısqa tayarlıqtıń tómendegi tiykarġı principlerin kórsetedi: ádep-ikramlılıq (nekeniń, perzentlerdiń hám t.b. qádir-qımbatın ańlaw); psixologiyalıq (nekege kiriw ushın zárúr bolġan psixologiyalıq bilimler jıyıntıġı); tálimiy (perzentlerdi tárbiyalaw kónlikpeleri hám qábiletleri); sanitariyalıq hám gigienalıq (neke hám shańaraq gigienası); ekonomikalıq hám xojalıq-turmıslıq. Solay etip, jaslardı shańaraqlıq turmısqa tayarlaw ata-analar, oqıtıwshılar, teńlesler, ózge adamlar, mádeniyat hám ġalaba xabar quralları menen keń óz-ara tásirler toplamı bolıp, olardıń nátiyjesinde shańaraqlıq múnásibetlerdiń ózgesheliklerin ańlaw, sáykes ráwishtegi sezimlerdi rawajlandırıw, neke hám shańaraqqa tayarlıq penen baylanıslı túsiniklerdiń, kóz-qaraslardıń, itiqatlardıń, ádetlerdiń qáliplesiwi júz beredi. Jaslardı nekege shekemgi tárbiyalawdı ámelge asırıwġa V.A.Suxomlinskiy úlken úles qosqan. V.A.Suxomlinskiydiń sózlerine kóre, shańaraqlıq tárbiya jámiyettegi jas áwlad tárbiyasınıń forması sıpatında óz ishine ata-analardıń, shańaraq aġzalarınıń maqsetke baġdarlandırılġan is-háreketlerin hám kúndelik turmıstıń, shańaraqlıq múnásibetlerdiń ob`ektiv tásirin óz ishine aladı. SHańaraqlıq tárbiya tájiriybesin analizley otırıp, pedagog «shańaraq ondaġı ata-analar hám perzentler ortasındaġı orın alġan múnásibetler menen birge intellektual, ádep-ikramlılıq, estetikalıq hám fizikalıq tárbiyanıń jańa mektebi» ekenligin kórsetti. V.A.Suxomlinskiy shańaraqtıń perzentlerdiń ádep-ikramlılıq tuyġıların tárbiyalawdıń baslawısh mektebi bolıwı, yaġnıy ádep-ikramlılıq principler hám koncepciyalardıń qáliplesiwinde qatnasıwı hám ádep-ikramlılıq tuyġılardı rawajlandırıwı, ádep-ikramlılıq itiqatlardı islep shıġıwı, minez-qulıq kónlikpeleri hám ádetlerdi qáliplestiriwi lazımlıġına tereń isengen. Nekege shekemgi tálimge V.A.Suxomlinskiydiń qosqan úlken úlesleriniń biri muhabbatqa hám shańaraqlıq turmısqa ma`naviy-ádep-ikramlılıq tayarlıqtı tárbiyalaw teoriyası bolıp tabıladı. Pedagog óziniń «Ulıma xatlar» shıġarmasında barlık jas jigit-qızlarġa múrájaat etedi: «Muhabbat – bul insanıylıqtıń eń qattı qol imtixanı. Insan qádir-qımbatına tereń húrmet-izzetsiz haqıyqıy insanıy muhabbat bolıwı múmkin emes». Jaslardı shańaraqlıq turmısqa oqıtıw óz ishine tómendegi tayanısh aspektlerdi aladı: - Ulıwmasociallıq, ol neke hám shańaraq múnásibetleri hám demografiya tarawındaġı mámleket siyasatın, shańaraqtıń áhmiyetin, ideologiyalıq qádiriyatlardı, erli-zayıplı hám ata-ananıń sociallıq rollerin ashıp beredi. - Ádep-ikramlılıq, ol óz ishine tómendegi ádep-ikramlılıq sıpatlardı tárbiyalawdı aladı: basqa jınıs wákilleri menen óz-ara qarım-qatnas, doslıq, anaġa, ákege, úlkenlerge hám kishilerge húrmet, perzent tárbiyasınıń zárúrligi, juwapkershilik, hadallıq, qanaat, jaqsılıq, nekeniń ádep-ikramlılıq tiykarların ańlaw hám saqlaw, shańaraqtaġı múnásibetler, nekeniń ádep-ikramlılıq tiykarı sıpatında muhabbattı; óz eri (hayalı), shańaraġı, perzentleri aldındaġı parız, intim múnásibetler mádeniyatın, ideal er hám hayal, ata-ana haqqındaġı tuwrı kórsetpeler. - Huquqiy: neke tuwralı nızamshılıq tiykarları, SHańaraq kodeksiniń eń áhmiyetli qaġıydaları menen, erli-zayıplınıń bir-birine, perzentlerine hám jámiyetke qatnasındaġı minnetleri menen tanıstırıw. - Psixologiyalıq: shaxs koncepciyası hám jaslar arasındagı shaxslararalık múnásibetler psixologiyasınıń, neke hám shańaraqtıń psixologiyalıq tiykarlarınıń ózgeshelikleri, basqa adamlardıń psixologiyasın túsiniw qábileti, neke hám shańaraqlıq turmıs ushın zárúr bolġan sezim-tuyġılardı rawajlandırıw, qarım-qatnas kónlikpelerin qáliplestiriw. Tálim hám shańaraqlıq tárbiya tarawındaġı qánigelerdiń kópshiligi neke hám shańaraqtıń turaqlı orın alıwının tiykarġı shártleriniń biri adamlardıń ádep-ikramlılıq ruwxı, sonıń qatarında, ádep-ikramlılıq ólshemlerden belgili dárejede xabardar bolıwı dep esaplaydı. Usı jaġdaydıń shubhasızlıġı anıq. Haqıyqatında da, insannıń ádep-ikramlılıq sanasınıń rawajlanıwı dárejesi kóp aspektten onıń shańaraqtaġı iskerligi hám minez-qulkın belgileydi. Jaslardıń jetikligi birden júz bermeydi hám kóp ġana faktorlarġa baylanıslı. Birinshi faktor er hám hayal, keyin bolsa áke hám ananıń rolin oynawġa psixologiyalıq tayarlıq hám qábiletke bolġan zárúrlik bolıp tabıladı. Hár bir sociallıq rol` óz atqarıwshısı menen baylanıslı belgili bir shamalawlardı óz ishine aladı. Solay etip, er hám hayaldıń roline tayarlıq, bul shamalawlar (yaġnıy huqıq hám minnetler) tuwralı anıq biliwleri hám olardı orınlawdı qálewdi ańlatadı. Juwapkershilikti aqılġa muwapıq bólistiriw shańaraqlıq turaqlılıqtıń faktorı bolıwı múmkin. Bunnan tısqarı, eri hám hayalı ortasındagı óz-ara múnásibetler quramındaġı funkcional-rolli muwapıqlastırıw jaslar ushın nekeden aldıńġı tálimdi talap etedi. Jaslar shańaraqlıq turmıs ushın zárúr bolġan málim bir bilim hám kónlikpelerge iye bolıwı kerek. Solay etip, atap ótiw kerek, kóplegen jaslar erli-zayıplınıń sociallıq funkciyaların ámelge asırıwġa psixologiyalıq hám texnologiyalıq aspektten tayar. Jas áwladtı nekeden aldın tárbiyalawda V.A.Suxomlinskiy anaġa bolġan muhabbat hám tereń húrmetti tárbiyalawdı, ideal shańaraqlı adam koncepciyası hám túsiniklerin islep shıġıwdı, nekege kiriw jasın, muhabbatqa ıqtıyatlıq penen múnásibette bolıw hám ashıqlardıń minez-qulıq mádeniyatın, jaslardı tárbiya tiykarları menen tanıstırıwdı, áke hám ana, er hám hayaldıń rollerin atqarıwġa tayarlawdı mańızlı dep bildi. Bunda eń nátiyjeli usıl ata-analar hám shańaraqtıń basqa aġzalarınıń úlgisi dep esapladı. SHaӊaraqtılq turmısta bunday tálim hám tárbiya ushın imkaniyatlar sheksiz. Bala er jetiwge meyil, hám siz oġan «úlken» bolıwġa járdem beriwiӊiz kerek hám oġan onıӊ «júdá kishkene» ekenligin atap kórsetpew kerek. Hátteki kishkene balalar da ózleriniӊ quwırshaqların toydırıp ġana qoymastan, al úlkenler menen dásturxan jasawı, dúkannıӊ qasında úlkenlerdi kútiwi yamasa dúkanġa «shiyrinlik» ushın barıwı múmkin emes, al bálkim úlkenler menen barlıq zárúr nárselerdi satıp alıwları múmkin (itimal, shiyrinlikler de satıp alıwları múmkin) hám tek ġana ákesi tárepinen oӊlanġan oyınshıq yaki anası tárepinen tigilgen kóylek penen maqtanıw emes, al bálkim olar menen birgelikte bunı ámelge asırıwı kerek. Úlkenler qızılaqtıӊ quwırshaqları menen «salmaqlı» oynaġanın kórip, ádette, kewilleri jumsaradı, lekin quwırshaq-bópeni qalay oraw, juwındırıw, qalay awqatlandırıw kerekligin, qanday qılıp kishkene inisi yaki siӊlisin kútiwde haqıyqıy hám qımbatlı járdem kórsetiwge yaki waqıt taba almaydı, yaki zárúr emes dep esaplaydı. «Sonday-aq shaӊaraq sonshelli tez-tez úydi tazalaw menen bánt pe?» dep soraw qoyadı D.N.Isaev hám V.E.Kagan… Olardıӊ sózlerine kóre, kóbinese bılay delinedi: «Siz seyilge barasız, men bolsa tazalayman» - hám bala qaytıp kelgeninde onıӊ bólmesi yaki múyeshi tazalıqtan jaynap turadı. Sonısı taӊlanarlı emes, bazı bunday «sabaqlar» ananıӊ udayına balanıӊ bólmesin tazalap turıwına, onı ózi qılmaganı ushın urısıwına hám bunı balanıӊ ózi islemegeni ushın uyaltırıwġa alıp keledi. Aqıbetinde bólmeni tazalaw menen unamsız emociyalar ortasındagı baylanıslardı úziw ushın kóp waqıt kerek boladı. V.V.Boyko shıġarmalarında balalarġa bolġan muhabbattı tárbiyalaw reproduktiv is-háreketlerdiӊ kórsetkishleriniӊ biri ekenligi hám tiykarınan sanasız kórsetpeler menen anıqlanatuġınlıġı ashıp beriledi. Bul kórsetpelerdiӊ járiyalanġan pikirlerge qayshılıġı sáykes ráwishte balalardıӊ qálengen hám haqıyqıy sanı ortasındaġı parıqlarġa alıp keliwi múmkin. Qızlar táliminde analıqqa adekvat kórsetpelerdi tárbiyalaw ayrıqsha áhmiyetke iye. Jaslardı shańaraqlıq turmısqá tayarlaw procesinde bir qatar faktorlarġa baylanıslılıq kórinis tabadı, olardan biri shaxsiy shańaraqlıq baġdardı qáliplestiriw ushın tiykar bolġan ata-ana shańaraġı. Solay etip, juwmaq shıġarıwımız múmkin, eger bala basqa shańaraqlarda kórgen nárselerine qayshı keletuġın óz ata-analarınıń antisociallıq minez-qulqına, áwmetsizligine baġdarlanġan bolsa, onda onıń sociallasıwında qıyınshılıqlar júzege keledi. SHańaraqta alınġan maġlıwmatlar jámiyette qabıl qılınġan qádiriyatlar hám normalardan parıqlanıwı múmkin hám hátteki olarġa qayshı keledi. Qaġıyda sıpatında, shańaraq balalarġa beriletuġın ózine tán sociallıq baġdarlanġanlıqtı qáliplestiredi. Búgingi kúnde jas áwladtı sociallastırıwdıń eń belsendi dáwiri dástúriy qádiriyatlardıń joq bolıp ketimenen birgekeship atırġan ekonomikalıq hám siyasiy turaqsızlıq shárayatında keshpekte. Hám áyne sonıń ushın sociallıq ózgeris shárayatında shańaraq jańa qádiriyatlar hám minez-qulıq normaların jaratıwda nátiyjeli qural bolıwġa shaqırıladı. Bekkemlew ushın sorawlar ham tapsırmalar «Etika» ataması neni ańlatadı? Etika qanday sociallıq pánler menen jaqınnan baylanıslı? Moral` degen ne? Moral`diń tiykarġı funkciyaları qanday? Moral` hám huqıq ortasındaġı baylanıslardı túsindiriń. Etikanıń tuykarǵı kategoriyalarına sıpatlama beriń. Insan ómirinde qádiriyatlar qanday rol` oynaydı? Qádiriyatlarġa anıqlama beriń, olardıń ózgesheliklerin hám klassifikaciyasın kórsetiń. Aksiologiya qanday mashqalalardı úyrenedi? Neke hám shańaraq degen ne? Neke nelerge tiykarlanadı? Neke hám shańaraq múnásibetleriniń júzege keliwi hám tariyxıy rawajlanıwın túsindiriń. Jámiyet buwını sıpatında shańaraq qanday rollerdi atqaradı? Erkek hám hayal ortasındaġı múnásibetler qanday principlerge qurıladı? SHańaraqlıq múnásibetler etikasınıń tiykarġı principlerin kórsetiń. SHańaraqtaġı konfliktlerdiń tiykarġı sebepleri nede? Ádebiyatlar Каримов И.А. Юксак маънавият –енгилмас куч. –Т.: Маънавият, 2008. Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. Дарслик. –Т.: УФМЖ, 2010 Хусанов Б., Ғуломов В. Муомала маданияти. Дарслик. –Т.: Иқтисод-молия, 2010 Нурматова М. Шахс камолатида ахлоқий ва эстетик қадриятлар уйғунлиги. /Монография. –Т.? Университет, 2009 Пўлатова Д., Рўзматова Г., Жалолова Ў. Ахлоқшунослик. Ўқув қўлланма. –Т.: ТДШИ, 2013 www.Ziyonet.uz www.faylasuf.uz 1 Avloniy A. Turkiy guliston yoxud moral`. –T., 1992. –B. 11. 2 Ӯsha asar. – B.11 3 Aristotel. Politika. –M., 1911. –S. 8-9. 4 Frolov S.S. Sociologiya: Uchebnik. – 3-e izd., dop. – M.: Gardariki, 2001, 166-b. 5 E.Giddens. Sociologiya. – M.: Editorial URSS, 1999, 277-b. Download 66.37 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| ||||||||||||||||||||