6. tema. MÁMleketlik byudjettiŃ MÁNİSİ, ÁHMİyeti HÁm oniń funkciyalari

6. tema. MÁMLEKETLİK BYUDJETTİŃ MÁNİSİ, ÁHMİYETİ HÁM ONIŃ FUNKCİYALARI
6.1. Mámleketlik byudjettiń mánisi, áhmiyeti
Mámleketlik byudjet adamzat jámiyeti rawajlanıwınıń belgili bir basqıshında payda bolģan. Onıń payda bolıwı eń dáslep siyasiy shólkem sıpatında mámlekettiń payda bolıwı menen birge tikkeley baylanıslı. Mámleketlik byudjet mámleket dáramatları hám qárejetleri smetası kórinisinde XVII-ásirdiń aqırlarında Angliyada juzege kelgen. Orta ásirlerde «byudjet» sózi «sumka, karman, pul turatuģın qapsha» degen mánisin ańlatqan.
Ózbekistan aymaģında mámleketlik byudjettiń kelip shıģıwı 1868-jılģa tuwra keledi. Bul waqıtqa kelip xannıń jeke ģáziynesi mámleket ģáziynesinen, xannıń jeke qárejetleri mámleket qárejetlerinen ajıratıldı. Sonıń menen Turkstan jerlerinde ģárezsiz mámleketlik byudjetiniń payda bolıwına tiykar salındı.
1924-jılda burınģı awqam quramındaģı Ózbekistan Respublikasınıń birinshi mámleketlik byudjeti dúzildi. Bul byudjet sol dáwirdegi social –ekonomikalıq jaģdaydı ózinde sáwlelendirgen.
1991-jıldan baslap ģárezsiz Ózbekistan Respublikasınıń mámleketlik byudjeti payda boldı.
Házirgi sharayatta mámleketlik byudjet sociallıq óndiris qatnasıqlarınıń bir bólegin sáwlelendirip, mámlekettiń ıqtıyarına mámlekette jaratılģan jalpı ishki ónim – milliy daramattıń derlik úlken bir bólegin toplaw hám onı jámiyettiń túrli tarawlarınıń (ekonomika, den sawlıqtı saqlaw, ilim, mádeniyat, basqarıw h.t.b.) rawajlanıwına baģdarlaw imkaniyatın beretuģın áhmiyetli bólistiriw quralı bolıp esaplanadı.
Ózgesheliklerine qaray mámleketlik byudjet mámlekettiń finans sistemasınıń strukturalıq bólimi bolıp, ózine tán ráwishte finans sistemasına tiyisli barlıq belgilerine iye hám oģan tiyisli bolģan barlıq funkciyalardı orınlaydı. Bir waqıttıń ózinde, mámleketlik byudjet tek ózine tán bolģan xarakterli ózgesheliklerine de iye, olar óz náwbetinde mámleketlik byudjet finans sistemasınıń basqa bólimlerinen ajıralıp turadı hám oģan oraylıq orındı iyelewge imkan beredi. Onıń sonday ózgeshelikleriniń biri tikkeley mámleketke baylanıslı boladı.
Finans sistemasınıń basqa barlıq bólimleri hám ekonomikalıq kategoriyalar (baha, is haqı, kredit h.t.b) menen tıģız baylanıslıģı da mámleket byudjetine tán ózgesheligi bolıp esaplanadı. Mámleketlik byudjettiń mánisin ashıp beriwde ol arqalı ámelge asırılatuģın bólistiriw processleriniń mazmunın kórip shıģıw ayrıqsha áhmiyetke iye. Jalpı ishki ónimdi mámleketlik byudjet arqalı bólistiriw bir waqıttıń ózinde, óz-ara baylanıslı hám málim dárejede erkin bolģan úsh basqıshqa iye:

1. 
   ulıwma mámleketlik pul fondın qáliplestiriw yaģnıy byudjet dáramatları;
   
2. 
   aymaqlıq hám málim maqsetlerge mólsherlengen kóp sanlı byudjet fondın jaratıw;
   
3. 
   byudjet fondınan paydalanıw yaģnıy byudjet qárejetleri.
   

Mámleketlik byudjet arqalı jalpı ishki ónimdi bólistiriwdiń bul basqıshları bir waqıttıń ózinde de úzliksiz payda bolsada, bul olardıń salıstırmalı ayrıqshalıģın inkar etpeydi. Bul basqıshlardı bóliw hám olardı ayrıqsha kórip shıģıw arqalı byudjetli bólistiriwdiń xarakteri, forması hám metodları haqqında ańsatıraq hám anıģıraq aytıw múmkin.
Birinshi basqıshta yuridikalıq hám fizikalıq shaxslarģa tiyisli pul qarjılarınıń bir bólegi mámlekettiń qolında toplanıwı payda boladı. Áne sol tiykarda qarjılardı alıwshı - mámleket penen qarjılardı tólewshiler ortasında finanslıq qatnasıqlar payda boladı. Bul qatnasıqlar tiykarınan májbúriylik xarakterge iye. Bul basqıshtaģı bólistiriw processiniń xarakterli qásiyeti sonda, byudjetke túsiwshi qarjılar ajıratıp alınģan bolıp, olar qatań shegaralanbaģan. Olardıń barlıģı birden-bir maqsetke – ulıwma mámleketlik mútájliklerin qandırıwģa baģdarlanģan. Byudjet fondın qáliplestiriwde eki túrli túsinikten paydalanıladı:

1. 
   byudjetke tólemler (salıqlar, ajratpalar, bajılar h.t.b);
   
2. 
   mámleketlik byudjettiń dáramatları.
   

Bul túsinikler bir túrdegi mánisti ańlatadı. Sebebi olardıń ekewi de mámleket hám qarjı tólewshiler ortasındaģı payda bolģan bir túrdegi bólistiriw qatnasıqların sáwlelendiredi. Bul jerde tek mánisi tárepinen emes, bálkim muģdarlıq tárepten birlikke erisiledi. Olardıń hár ekewi de milliy daramattıń birden-bir bólimine tiyisli. Biraq bul túsiniklerdiń eki jaqlama xarakterine iye ekenligin umıtpaw kerek.
Mámleketlik byudjetine tólemler (salıqlar, ajıratpalar, bajılar h.t.b) eń dáslep tólewshilerdiń qárejetlerinen ibarat bolıp, olardıń dáramatlarınan shegirilse de, bir waqıttıń ózinde olar mámleketlik byudjetinde mámlekettiń dáramatları sıpatında sáwlelenedi. Áne sonday bólistiriw qatnasıqlarına kirisken qatnasıwshılar ortasındaģı máplerde bazı bir parqlı tárepten payda bolģan. Mámleketlik byudjettiń dáramatların kóbeytiwden mápdar bolsa, bul nárse ol yaki bul dárejede tólewshilerdiń (yuridikalıq hám fizikalıq shaxslarınıń) máplerin páseytiredi.
Solay etip, «byudjetke tólemler» hám «mámleketlik byudjettiń dáramatları» túsinikleri joqarıda kórsetilgen ulıwmalıqqa iye bolsada, bir waqıttıń ózinde, olar ortasında obektiv parqlar da bar. Byudjetke tólemler xojalıq júritiwshi subektler yaki tólewshiler finanstıń strukturalıq elementlerinen esaplanadı hám basqa bólistiriw qatnasıqları menen óz-ara organikalıq baylanısta kóriledi; mámleket byudjetinde olar dáramatlar formasın aladı hám byudjettiń subektler menen byudjet qatnasıqları keń tarawlarda basqa elementler menen óz – ara baylanısın kórsetip beredi. Bul jaģdayda, bólistirilip atırģan milliy daramattıń birden-bir bólimi eki túrli ekonomikalıq mazmundı payda etedi hám finans sistemasınıń túrli bólimlerinde hár túrli kóriniske iye boladı.
Mámleketlik byudjettiń dáramatları óziniń birligi menen parqlanadı hám olar birden-bir maqsetke – sociallıq mútájliklerdi qandırıwģa xızmet etedi. Óndiriw metodları, tólewshiniń quramı, tólew múddetleri hám taģı da basqalardıń parqlanıwına karamastan, bulardıń barlıģı mámleket pul fondın qáliplestiriw boyınsha mámleket hám tólewshiler ortasında payda bolģan bólistiriw qatnasıqlardıń tasıwshıların sáwlelendiredi. Bul óz náwbetinde qarjılardı tólewshiler menen mámleket ortasındaģı qatnasıqlardıń bárshesi arasınan finanslıq kategoriyanıń bir kórinisi sıpatında ayrıqsha qatnasıqlardı ajıratıp alıwģa tiykar jaratıp beredi. Eger finans ekonomikalıq kategoriya sıpatında engizilgen bolsa, byudjet bul kategoriyanıń quramlıq bólimi kórinislerinen biri bolıp esaplanadı. Bul óz náwbetinde byudjet ózine tiyisli bolģan kategoriyaların payda etedi. Olar mámleketlik byudjet dep atalģan kategoriyaģa salıstırģanda málim dárejede boysınıwshańlıq xarakterine iye bolıp, onıń quramlıq bólimleri sıpatında maydanģa shıģadı. Áne sonday byudjet kategoriyalarınan biri mámleketlik byudjettiń daramatları bolıp esaplanadı.