6. tema. MÁMleketlik byudjettiŃ MÁNİSİ, ÁHMİyeti HÁm oniń funkciyalari

Mámleketlik byudjet deficitin finanslastırıw derekleri klassificiyası deficitti finanslastırıwdıń ishki hám derekleri boyınsha gruppalawdan ibarat boladı.
Byudjet klassifikaciyası nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte Ózbekistan Respublikası Finans ministrligi tárepinen islep shıģıladı hám tastıyıqlanadı.
Qadaģalaw ushın sorawlar

1. 
   Byudjet sisteması degenimiz ne?
   
2. 
   Mámlekettiń byudjet sisteması nelerge baylanıslı boladı?
   
3. 
   Unitar mámleketlerdiń byudjet sisteması neshe buwınnan ibarat?
   
4. 
   Federativ mámleketlerdiń byudjet sisteması neshe buwınnan ibarat?
   
5. 
   Ózbekistan Respublikası byudjet sisteması qanday principlerge tayanadı?
   
6. 
   Ózbekistan Respublikası Ministrler Kabinetiniń byudjet sistemasın boshqarish sohasidagi vakolatlari nimalardan iborat?
   
7. 
   Byudjet dúzilisi degenimiz ne?
   
8. 
   Byudjet klassifikaciyası degenimiz ne?
   
9. 
   Byudjet klassifikaciyasınıń áhmiyeti nelerden ibarat?
   
10. 
    Mámleketlik byudjet dáramatlarınıń klassifikaciyası nelerden ibarat?
    
11. 
    Mámleketlik byudjet deficitin finanslastırıw derekleri klassifikaciyası qanday gruppalardan dúziledi?
    
12. 
    Byudjet klassifikaciyası kim tárepinen islep shıģarıladı hám tastıyıqlanadı?
    

6.7. Byudjet processiniń táripi, basqıshları, wazıypaları hám qatnasıwshıları
Byudjet rejesin dúziw, islep shıģıw, jaratıw, kórip shıģıw dodalaw, qabıl etiw, tastıyıqlaw hám orınlaw, onıń orınlanıwın qadaģalaw, orınlanıwı haqqındaģı esabattı tayarlaw hám tastıyıqlaw, sonday-aq, Mámleketlik byudjet strukturasına kiriwshi byudjetler ortasındaģı óz-ara qatnasıqlardıń nızam hújjetlerine muwapıq tártipke salınıwına tiyisli bolģan mámleket hákimiyatı hám jergilikli ózin-ózi basqarıw organları hámde process qatnasıwshılarınıń xızmetine byudjet processi dep ataladı. Onıń mazmunı mámlekettiń hám byudjettiń dúzilisi, kórinisi, tiyisli organlar hám yuridikalıq shaxslardıń byudjet huqıqları menen belgilenedi. Sonday-aq, byudjet processiniń mazmunın belgilewde byudjetti islep shıģıw tártibi, onıń normativ-huqıqıy hám shólkemlestiriwshilik tiykarı, mámleketlik byudjet islep shıģıwdıń teoriyalıq hám metodikalıq máseleleri áhmiyetli rol oynaydı.
Byudjet processi, ádette, byudjet xızmetiniń tómendegi tórt basqıshın óz ishine aladı:

• 
  byudjet rejesin dúziw, islep shıģıw;
  
• 
  byudjetti kórip shıģıw hám tastıyıqlaw;
  
• 
  byudjetti orınlaw;
  
• 
  Byudjettiń orınlanıwı haqqındaģı esabattı tayarlaw hám onı tastıyıqlaw.
  

Byudjet processiniń dawamlılıģı joqarıdaģı tórt basqıshtıń barlıģınan ibarat bolıp, ádette úsh jılģa jaqın dawam etedi. Bunıń bir jılģa jaqını byudjet rejesin islep shıģıw, jaratıw, dúziw, onı dodalaw, kórip shıģıw hám tastıyıqlawģa bir kalendar jılı (1 yanvardan 31 dekabrge shekem) byudjetti orınlawģa (byudjet dáwiri) hám segiz ayģa jaqını byudjettiń orınlanıwı haqqındaģı esabattı tayarlawģa hám onı tastıyıqlawģa tuwrı keledi.

Byudjet processiniń aldına tómendegi áhmiyetli wazıypalar qoyıladı:

• 
  Bazar ekonomikasın rawajlandırıw maqsetinde barlıq materiallıq hám finanslıq rezervlerdi qıdırıp tabıw;
  
• 
  Ayrıqsha salıqlar hám basqa tólemler boyınsha, sonday-aq, social-ekonomikanıń rawajlanıwınıń prognozları hám maqsetli dástúrlerine muwapıq byudjet dáramatları hám olardıń ulıwma kólemin anıqlaw;
  
• 
  Maqsetke mólsherlengenligi boyınsha, sonday-aq, byudjette kózde tutılģan ulıwma mámleketlik áhmiyetke iye bolģan barlıq ilajlardı úzliksiz finanslastırıw mútájligin inabatqa alģan halda byudjet qárejetleri hám olardıń ulıwma kólemin belgilew, ornatıw;
  
• 
  ekonomikadaģı inflyaciyalıq tendenciyalar hám pul-kredit kıchılıģın saplastırıwģa, milliy pul birliginiń turaqlılıģın támiyinlewge baģdarlangan finanslıq turaqlılıģınıń ulıwma dastúrin byudjet penen muwapıqlastırıw;
  
• 
  ekonomikalıq tárepten maqsetke muwapıq bolģan derekler esabınan byudjet deficitine shek qoyıw yaki onı qısqartıw;
  
• 
  ekonomikalıq aymaqlar, xojalıq tarawları hám byudjetler ortasında mámleket dáramatlarınıń dereklerini qayta bólistiriw jolı menen túrli dárejedegi byudjetlerni balanslastırıw maqsetinde byudjetti tártipke salıwdı ámelge asırıw;
  
• 
  zamonagoy elektron esaplaw texnikalarınan keń paydalanıw tiykarında hám finanslıq esap-kitaplardıń avtomatlastırılģan sisteması arqalı byudjetlerdi dúziw hám orınlaw processlerin avtomatlastırıw hám basqalar.
  

Ulıwma tárizde, byudjet processiniń qatnasıwshıları tómendegiler esaplanadı:

• 
  mámleket Prezidenti hám nızamshılıq xákimiyat organları;
  
• 
  atqarıwshı hákimiyat organları (mámleket subektleriniń joqarı mansapdar shaxslar, jergilikli ózin-ózi basqarıw organlarınıń basshıları, finans organları, byudjet dáramatların óndiriw menen shuģıwlanatugın organlar hám basqa wákillikli organlar);
  
• 
  pul-kredit sistemasın tártipke salıw organları;
  
• 
  mámleket hám jergilikli qadaģalaw organları;
  
• 
  mámlekettiń byudjetten tısqarı jamģarmaları;
  
• 
  byudjet qarjıların Bas bólistiriwshileri, bólistiriwshiler hám baskalar.
  

Byudjet processin shólkemlestiriwde tómendegi principlerden qollanıladı:

• 
  Birden-birlik;
  
• 
  ģarezsiz;
  
• 
  balans metodı.