6. tema. MÁMleketlik byudjettiŃ MÁNİSİ, ÁHMİyeti HÁm oniń funkciyalari

Byudjetti orınlaw
Byudjetti orınlaw onı Ózbekistan Respublikası Oliy Majlisi tastıyıqlaģannan hám mámleket Prezidenti imzalaģannan soń, baslanadı. Ózbekistan húkimeti tómengi atqarıwshı organları hám jergilikli ózin-ózi basqarıw organları menen muwapıqlastırılģan halda byudjettiń orınlanıw tártibin quraydı. Byudjet processiniń bul basqıshı óz ishine byudjettiń dáramatlar hám qárejetler bóliminiń orınlanıwın qamrap aladı.
Byudjetti orınlawdıń eń áhmiyetli wazıypası eki jaqlama xarakterge iye bolıp, bul bir tárepten, salıqlar hám basqa tólemlerdiń tolıq hám óz waqtında túsip turıwın támiyinlewdi, ekinshi tárepten bolsa, byudjet tastıyıqlanģan jıl ushın sol finanslıq jıl dawamında byudjette tastıyıqlanģan summalar shegarasında barlıq ilajlardı finanslastırıwdı talap etedi.
Mámleketlik byudjettiń orınlanıwın támiyinlewde tómendegi máselelerdiń sheshiliwine itibar beriwi lazım:

• 
  mámleketlik byudjet dáramatların qáliplestiriw;
  
• 
  mámleketlik byudjet qarjıların sarplaw;
  
• 
  qabıl etilgen Mámleketlik byudjet bolmaģan jaģdayda byudjetti orınlaw;
  
• 
  Byudjetten ajıratılatuģın qarjılarģa ózgerisler kiritiw;
  
• 
  mámleketlik byudjetti belgilengen parametrler sheńberinde orınlaw;
  
• 
  mámleketlik byudjet dáramatların hám qárejetlerin basqarıw;
  
• 
  mámleketlik byudjettiń kassa orınlanıwın támiyinlew;
  
• 
  mámleketlik byudjet orınlanıwın qadaģalaw.
  

Byudjettiń orınlanıwına tiyisli jumıslar Finans ministrligi hám onıń tiyisli bólimleri hámde organları, Mámleketlik salıq komiteti hámde Mámleketlik bajıxana komiteti hám olardıń orınlardaģı organları tárepinen ámelge asırıladı. Sonday-aq, bul processte Finans ministrliginiń áhmiyetli strukturalıq dúzilmelerinen biri bolģan Mámleketlik qaznashılıq sisteması hám onıń tómengi organları ayrıqsha rol oynaydı.
Mámleketlik qaznashılıq sisteması byudjettiń orınlanıwı boyınsha tómendegilerdi ámelge asıradı:

• 
  byudjet dáramatlarınıń túsiwin dizimge alıw;
  
• 
  byudjet májbúriyatların, yaģnıy byudjet haqqındaģı nızamģa muwapıq ráwishte júzege keletugın belgili múddet dawamında qárejetlerdi sarplaw májbúriyatların qabıl etiw múddetleri hám kólemlerin tártipke salıw;
  
• 
  Ajıratılģan byudjet májbúriyatları limiti sheńberinde qárejetlerdi ámelge asırıw xuquqına ruhsat beriwin júzege keltiriw;
  
• 
  Byudjetten qarjı alıwshılar atınan tólemlerdi ámelge asırıw;
  
• 
  hám basqa funkciyalar.
  

Byudjettiń orınlanıwı dawamına barlıq operaciyalar hám byudjettiń qarjıları Qaznashılıqtıń balans esap betlerinde kórsetiledi. Bul esap betleri Oraylıq bank hám kredit shólkemlerinde jaylasqan. Qaznashılıq sisteması byudjet qarjıların kassanıń birden birlik principin támiyinleydi. Bul princip barlıq kelip túsiwshi dáramatlar hám byudjet deficitin finanslastırıw dereklerinen túsimlerdi hámde kózde tutılģan barlıq qárejetlerdi ámelge asırıwdı byudjettiń birden bir esap betinen ámelge asırıwdı talap etedi. Mámleketlik byudjet sisteması barlıq dárejeleriniń byudjetleri kassanıń birden-birligi principi tiykarında orınlanıwı kerek.
Qaznashılıq sisteması byudjetke kelip túsip atırģan dáramatlar hám byudjet deficitin finanslastırıw qarjılarınan túsimler menen baylanslı bolģan barlıq operaciyalardı, sonday-aq, byudjet qárejetlerin finanslastırıw hám sankciyalastırıwdı óziniń Bas dápterinde dizimge aladı.
Byudjet dáramatları bóliminiń orınlanıwın salıqlar hám basqa tólemlerdi byudjetke óndiriw menen shıģıwlanatuģın Ózbekistan Respublikası Mámleket salıq komiteti hám Ózbekistan Respublikası Mámleketlik Bajıxana komiteti hámde olardıń tómengi organları táminleydi.
Finanslıq jıl aģımdaģı jıldıń 31 dekabrine shekem juwmaqlanıwı kerek. Byudjet májburiyatlarınıń limitleri hám ózleriniń háreketin 31 dekabrde toqtatadı. Ádette, 25 dekabrden soń pullı májburiyatlardıń qabıl etiliwine jol qoyılmawı kerek. Byudjettiń orınlanıwına tiyisli paydalanılģan esap-betler 31 dekabrde jabılıwı zárúr.
Mámleketlik byudjettiń orınlanıwın támiyinlew processinde onıń dáramatların qáliplestiriw Ózbekistan Respublikasınıń “Byudjet sisteması haqqında”ģı nızamı, Solıq kodeksi, Bajıxana haqqındaģı nızam xújjetlerine hám basqa nızam hújjetlerine muwapıq ámelge asırıladı. Bunda esaplap shıģarılģan, biraq aģımdaģı jıldıń 31 dekabr ayına shekem Mámleketlik byudjetke tólenbegen dáramatlar kelesi jılda Mámleketlik byudjetke ótkeriliwi kerek.
Ózbekistan Respublikası Finans ministrligi hám basqa finans organları Mámleketlik byudjet orınlanıwınıń qadaģalawın ámelge asırıw dawamında:

• 
  túrli dárejedegi byudjetler orınlanıwınıń juwmaqların kórip shıģadı;
  
• 
  túrli dárejedegi byudjetlerge qarjılar túsimi haqqında salıq hám bajıxana organlarınan, mámleketlik maqsetli jamģarmaların bólistiriwshi organlardan maģlıwmat aladı;
  
• 
  byudjet qarjıların alıwshılardan byudjetten ajıratılatuģın qarjılardıń túsimi hám olardıń sarplanıwı haqqında maģlıwmatlardı talap etip aladı;
  
• 
  nızam hújjetlerine muwapıq banklerden byudjet qarjıları xáreketi haqqında maģlıwmatlar aladı;
  
• 
  byudjet qarjılar alıwshılardıń finans-xojalıq xızmetin óz wákillikleri sheńberinde tekseriwden ótkeredi.
  

Ózbekistan Respublikası Ministrler Kabineti jıldıń hár shereginde Mámleketlik byudjet orınlanıwın Ózbekistan Respublikası Finans ministrligi usınıs etetuģın juwmaqlarında kórip shıģadı.